Toplumsal Cinsiyet, Yemek Pişirme, Ev Mutfağı ve Profesyonel Mutfaklar

Toplumsal cinsiyet (gender), kadınlık ve erkeklik rollerinin ve davranışlarının kültür tarafından biçimlendirilmesi olarak tanımlanmaktadır.

Kadın ve erkeğin toplumsal cinsiyet rolleri evrensel değildir, kültürden kültüre değişir. Her kültürün kadın ve erkekten beklediği davranış ve roller değişir. Kadın ve erkeklerin ait oldukları grup, sınıf, etnisite ve din onlardan beklenilen rolleri değiştirir. Bu nedenle tek bir kadınlık ve erkeklik yoktur.

Bi­yolojik farklılıklarından hareketle, kadının erkeğe göre daha zayıf, narin, şefkatli ve pasif olduğu ve duygu­larıyla hareket ettiği varsayılır. Bu farklılık erkeğin ise kadına göre daha hareketli, hırslı ve cesur olduğu ve aklıyla hareket ettiği düşüncesini ortaya çıkarır. Bu kabul ve düşünce, kamusal ve özel alanda kadın ve erkek arasında ciddi bir eşitsizlik ve ayrımcılık yaratır. Kadınların aleyhine yaşanan bu durum, kadınların erkek­lerden daha zor koşullarda ve erkeklere göre dezavantajlı bir şekilde hayatlarını yaşamalarına neden olur.

.

Cinsiyete dayalı iş bölümünde kadınlar, ev ve aile işleri ile yükümlüyken erkekler, kamusal alana çıkar, bürokrasi, ordu, özel şirketler ve ti­caret gibi kamu alanlarının denetimini ellerinde bulundurur ve varolan cinsiyet sisteminin devam etmesini sağlar.

Kadınlar ve erkeklerin birbirinden farklı oldu­ğu düşüncesi, iki cinsin ait oldukları alanların ve yaptıkları işlerin birbirinden farklılaşmasına neden olur. Bu durum literatürde cinsiyetlendirme (gende­red) olarak kavramsallaştırılır.

Erkeklerin, dışarıda yaptıkları iş için harcadıkları emeğin bir ücreti-maddi karşılığı vardır. Erkekler harcadıkları emek sonucunda değişim değeri olan yani para ile alınıp satılabilen bir ürün üre­tir ve bu üretimin maddi olarak karşılığını alır.

Kadınlar evde yemek pişirir, bulaşık ve çamaşır yıkar, ev temizliği yapar, eşinin, çocuğunun, hasta ev yaşlı aile üyelerinin bakımını yapar. Bu işler için harcadıkları emek sonucunda kullanım değeri olan ürünler ortaya çıkartır.

Kadınların ev içinde yaptıkları işlerin, harcadıkları zamanın ve emeğin değersiz ve görünmez hale ge­tirilmesi, cinsiyete dayalı iş bölümünün yarattığı ayrımcılık ve eşitsizliğin boyutlarından biridir. Cinsiyete dayalı iş bölümünün sonuçlarından diğeri ise iş yaşamında erkek ve kadın arasında yapılan ayrımdır.

Kadınların eğitim ve deneyimleri yeterli olsa da kadınlar genellikle iş yaşamında toplumsal cinsiyet rollerine uygun olarak ev içinde yaptıkları işlere benzer işler yapmaktadır. Kadınlar, teknoloji ve sa­nayi gibi erkek egemen sektörlerin dışına itilmek­tedir. Bunun nedeni, “kadın ve erkeğin doğuştan getirdiği ifade edilen birtakım karakteristik özel­liklerle işlerin/mesleklerin karakterlerinin ve cinsel kimlikler ile mesleksel kimliklerin eşleştirilmesidir. Karakter ve cinsel kimlikler, mesleklerle eşleştirilerek “kadın mesleği” ve “er­kek mesleği” ortaya çıkartılmaktadır.

İşin ve mesleklerin kadın işi ve erkek işi olarak değerlendirilmesini, işgücü piyasasında işlerin ve mesleklerin cinsiyetler arasında hem yatay hem dikey olarak ayrışmasını açıklamakta kullanılan kavram “cam duvar” dır. Kadın ve erkek işlerinin ayrışması olarak tanımlanır.

Kadınların iş yaşamında karşılaştıkları bir ayrımcılığı ifade etmekte kullanılan “cam tavan” kavramı, “çalışma hayatında kadınların yükselmesini engelleyen, yasal olmayan ve varlığı gözle görülmeyen bariyerleri” ifade eder. Kadınla­rın yetkinlikleri ve özelliklerine bakılmaksızın işte yükselmenin, erkeklerin lehine işleyen bir sistemin varlığına işaret eder.

Ataerkil düzende cinsiyete dayalı iş bölümünün verdiği sorumluluk paylaşımında, kadınlardan ev içinde rutin olarak yaptığı ev temizliği, çamaşır, bulaşık, çocuk bakımı ve yemek pişirme gibi işler, yeniden üretim faaliyeti olarak nitelendirilir.

Ev işlerinde kadınların yardımcısı olarak sunulan teknoloji, ka­dınların ev içinde harcadığı zamanı ve emeği daha da görünmez hâle getirir. Sıklıkla, evdeki bulaşık ya da çamaşırı kadının değil makinelerin yıkadığı söylenerek kadının makineler aracılığı ile gerçekleştirdiği işlere harcadığı zaman ve emek yok sayılmakta, yapılan işler değersizleştirilmekte, kadınların yaptıkları işler iş olarak kabul edilmemektedir. Bu bağlamda erkekler de ev işlerinde kadınlara yardım etmeyi gerekli görmemekte, evde kendilerini daha çok bir misafir gibi konumlandırmaktadır.

Ev işleri, statüsü düşük işler, duyguların ön planda olduğu “yuva işi” ise statüsü yüksek iş olarak kabul edilir. Çocuk bakımı ve yemek pişirme gibi işler, yuva işidir. Kişiye özel olarak yapılır ve kişiye kendini özel hissettirir. Yuva işi, kimlikle, sevgiyle, şefkatle, duygularla, birliktelikle, dayanışmayla ve güvenle özdeşleştirilir; ev işlerine göre kutsallaştı­rılır. Böylece statüsü yükseltilir.

Kadının ev içinde gün boyu yaptığı yeniden üretim-bakım faaliyetleri arasında belki de en görüneni ailenin beslenme ihtiyacını karşılamak için gerçekleştirilen yemek yapma işidir. Yemek yapma, bir “yuva işi” olarak nitelendirilir. Bu nedenle de kadınlar için ayrı bir önemi vardır. Çünkü masaya konan bir tabak ev yemeği, kadının onu hazırlamak için harcadığı zamanı ve emeği görünür hâle getirebilecek belki de tek iştir.

Bazı kadınlar tarafından sahip oldukları bilgi, beceri ve yetenekle­rini ortaya koymanın yolu olarak da görülebilir. Bu bağ­lamda yemek pişirmek, kadınların kendilerini ger­çekleştirdikleri ve başkalarına gösterdikleri bir pratik olarak kabul edilir ve diğer ev içi pratiklerden ayrılır.

Kadınlar için mutfak, her ne ka­dar evin her köşesinde izini görmek mümkün olsa da, ev içinde kendilerine ait olan neredeyse tek mekândır. Mutfak, kadınların iktidar alanıdır ve buraya izinsiz herhangi bir giriş, iktidar alanının işgali olarak düşünülür.

Mutfak, bir yandan kadınların özgürlüğünün önündeki en büyük engel, diğer yandan kadınların kendilerini gerçekleştirebilecekleri bir mekân olarak kabul edi­lir.

Neyin, ne zaman, nasıl pişirileceği, ailenin nasıl besleneceği konusunda karar verme, planlama ve uygulama yetkisinin kadında olması, onların ken­dilerini güçlü hissetmelerini sağlar.

Mutfak aynı zamanda kadınların birbirleri­ne mutfak bilgileri üzerinden güç gösterisi yaptık­ları, itibar savaşına girdikleri bir alandır.

Erkeklerin, kadınlardan farklı olarak ve erkeksi özelliklerini koruyarak yemek pişirmeye başlama­ları, II. Dünya Savaşı sonrasına rastlamaktadır. Bu dönemde batıda beyaz, iş sahibi orta sınıf erkekler, evlerinin arka bahçelerinde hafta sonu aileleri için barbekü yapmaya başlar. Evin mutfağına girmeden ve sadece belli ürünleri pişirerek erkeklerin kendilerine özel bir alan olan evlerinin arka bahçesinde yaptıkları bu etkinlik, erkeklere evde daha çok vakit geçirebilecekleri yeni ve eril bir alan daha yaratır.

Evlerde erkekler için ayrılan alanlar; bodrum, barbekü alanı, çalışma odası gibi alanlardır. Erkeğe ait kabul edilen bu alanlar evin gösterişli, aydınlık ve ferah alanlarıdır. Önceleri feminen bir mekan olan mutfak küçük ve karanlık iken, 20. Yüzyılın ikinci yarısından sonra daha çok ışık alan ve ferah bir mekân olarak tasarlanmış, teknolojinin sunduğu yeni olanaklarla zenginleştirilmiş, zamanla erkeklerin de girebile­ceği bir “gösteri mekânı” haline gelmiştir.

Mekânların cinsiyetlendiril­mesi bağlamında evdeki hobi odaları, mutfak ve çamaşır odası gibi hizmet alanları, feminen alanlar olarak kadınlara aittir. Bu feminen alanlar, evin arka ve karanlık taraf­larına konumlanmaktadır.

Geleneksel feminen yemek pişirme, hane halkı­nın ihtiyaçlarına uygun olarak oluşturulan menüle­ri pişirmek anlamına gelir. Bu menüdeki yemekleri pişirmek için taze sebze ve meyve alışverişi yapmak, mümkün olduğunca az katkı maddesinin bulun­duğu sağlıklı yemekleri ve tatlıları yapmak gerekir. Geleneksel feminen tarzda yemek pişirenler, gün­lük, sıcak, taze “ev yemekleri” pişirir, yemeği yiye­cek kişilerin zevkleri, tercihleri, sağlıklı ve dengeli beslenmeleri için gereken besinleri dikkate alarak yemek hazırlar.

Geleneksel eril yemek pişirme tarzı olarak adlandırılan bu yemek pişirme tarzında erkekler, kendilerini iyi hissettiklerinde mutfağa girerler. Geleneksel feminen tarzdan farklı olarak kendi da­mak tatlarına, tercih ve beğenilerine göre yemek­ler yapar.

Erkekler, belli zamanlarda girdikleri mutfaklarda pahalı malzemeler kullanarak, daha çok et ve deniz mahsulleri gibi genellikle statüsü yüksek gıdalarla yemek yapar ve yemeklerin sunumuna önem verir.

Dualizm, gerçekliğin iki ayrı parçadan oluşması ve bundan hareketle dünyanın birbirine zıt kavramlarla açıklanmasıdır. Kavramlardan biri diğerine üstündür. Doğa ve kültür dualizminde, kültür doğaya üstündür. Üstün olan kavram, diğerinin değerini düşürür.

Kültür ve akılla eşleşen erkeğin karşısında doğa ve irrasyonalite ile eşleştirilen kadın vardır.

Kadınlar, ne kadar ustalık kazanırsa kazansınlar ev mutfağının ve aile bütçesi­nin sınırları içinde yemek pişirir. Pişirilen yemeğin herkesin beğeneceği şekilde hazırlanması neredeyse bir zorunluluktur.

Kadınların yaratıcılığını önündeki bir başka engel ise gündelik hayat içerisinde yapmak zorun­da oldukları işlerin çeşitliliği ve sayısından kay­naklanmaktadır. Yemek pişirmek, kadınların evde yaptıkları, pek çok işten biridir.

Haute Cuisine; özelliği yaratıcılık olan, yapımı ve sunumu ile sanat seviyesine ulaşmış üstün ni­telikli mutfaktır.

Yaratıcılık ve sanatla eşleştirilen profesyonel mutfaklarla basitlik ve sıradanlıkla yan yana getiri­len ev mutfağı arasındaki hiyerarşinin oluşumunda Jack Goody, sınıflı toplumların ve okuryazarlığın etkili olduğunu belirtir.

Mutfağı profesyonel bir meslek haline getir­mek için yapılanların sonucunda erkekler, lider ve öğretici, kadınlar ise yardımcı ve öğrenen olarak kodlanır. Bu ast üst ilişkisi, profesyonel mutfak­ların dışında yiyecek medyasında yer alan şeflerin, gurmelerin ve yorumcuların da çok büyük bir bö­lümünün erkek olması ile güçlenir ve mutfakta ça­lışan erkekler prestij kazanır.

Yemek pişirmek, 18. yüzyılda Paris’te açılan ilk restoranın açılmasıyla ev mutfağından çıkarak ticari bir iş haline gelmiştir.

Sert bir hiyerarşinin bulunduğu mutfaklarda hem mekânsal bir bölünme hem de ciddi bir iş bölü­mü vardır. Ateş, sıcak, iş kazaları, gürültü, zaman baskısı ve tüm bunların yarattığı stresle birlikte çalışmak zorunda olan mutfak personelinin kendilerinden bekleneni yerine getirmesi için mutfak hiyerarşisine ve şefin “emirlerine” uyması, uzun sa­atler ayakta kalabilmesi ve dikkatli olması gerekir. Bütün bu koordinasyonu sağlayan kişi, mutfağın tüm yönetimini elinde bulunduran executive cheftir (yönetici şef ).

İyi bir yiyecek, yemek ve yemek hazırlama bilgisi ve becerisi yanında executive şefin liderlik, rekabetçilik, yöneticilik, idarecilik, yol gös­tericilik, iyi planlama yapabilme, stres altında çalı­şabilme, çabuk ve kesin karar verebilme, hızlı ola­bilme, duygusal ve fiziksel dayanıklılık özelliklerine sahip olması gerekir.

Profesyonel mutfaklarda erkekler, kazandık­ları ayrıcalıklı konumu sürdürmek için sıklıkla bu mutfaklarda yapılan işin ev mutfağından fark­lı olduğunu ve kadınlara uygun olmadığını ifade eder. Erkekler, mutfakta yoğun iş ve ağır ekipman nedeniyle kadınların sıcak mutfak için uygun ol­madıkları, çoğunluğun erkek olduğu bu mutfakta kadınların çekingen davranıp rahatsız oldukları, buradaki işlerin zor olduğunu ve bunları aşamaya­caklarını, kadınların mutfaktaki kolay bölümlerde çalışabileceklerini ifade eder.

Bu bağlamdaki en önemli engel; genel olarak kadınların uzun ve yoğun çalışma saatleri olan işlerde çalışmaları durumunda, ailelerinin bakım faaliyet­lerini yerine getirmeyecekleri düşüncesi ile, bu işe uygun görülmemeleridir.

Kadınları, profesyonel mutfaklarda daha çok görmenin ilk ve en önemli yolu, cinsiyet rolleri ile ilgili geliştirilen kültürel kabullerin ve kalıp düşün­celerin değişmesidir. Ancak bunun zorluğu açıktır.

Politika yapıcıların ve sektörün, kadınların bu mutfaklarda çalışma konu­sunda yaşadıkları sorunları iş birliği ile çözmeleri gerekmektedir. Öncelikle iş ve aile yaşamı arasında dengeyi sağlayacak birtakım yardımların geliştiril­mesi, esnek çalışma saatleri ve mekânın kadınların ihtiyaçlarına yönelik olarak düzenlenmesi gerekir. Bu düzenlemeler ancak, aynı mutfakta çalışan er­kekler tarafından anlaşılıp desteklendiğinde hede­fine ulaşır.