ZİHİN FELSEFESİ

Farkındalık sorunu bilinçle ilgili en temel sorundur. Doğru cevap B seçeneğidir.

Descartes için de zihnin, zihinsel içeriklerinin bilincinde olması demek, onları zihnin gözüyle görmesi demektir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Weiskrantz’ın “kör görü” hastalarıyla yaptığı deneylerdeki bütün nitel zihin
halleri, yani algılanmış niteliklerin tamamı, hastanın bilincinin dışında olursa ne
olur, sorusunu akla getirmiştir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Öznellik, bir anlamıyla kişinin,
kendi zihinsel durumlarının bilgisine nasıl eriştiği ile bağlantılıdır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Thomas Nagel (2004)“What Is It Like To Be A Bat?” (“Yarasa Olmak Nasıl
Bir Şeydir?”) isimli klasik araştırmasında bilinci, dünyanın öznel deneyimine sahip olma yetisi olarak tanımlamıştır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Kant, öz bilince sahip bir kendilik anlayışı geliştirmiş, kişinin sahip olduğu
çeşitli, farklı deneyimlerin, bir ve aynı kendilik altında toplanmasının mümkün
olduğunu göstermiştir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Yönelimsellik, bilincin, her
zaman bir şeyin bilincinde
olması demektir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Husserl’in temellerini attığı fenomenolojinin ana konusunu “yönelmişlik” sorunu oluşturmaktadır. Doğru cevap E seçeneğidir.

Dennett, heterofenomenoloji adını verdiği bir yaklaşımla bilinci, ayrıcalıklı
erişim, yani birinci şahıs bilgisiyle değil, aksine üçüncü şahıs bilgisiyle erişilen
bir şey olarak açıklamaya çalışır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Bilinci bugünkü anlamıyla ilk kez kullanan düşünür John Locke’dır. Locke bilinci, kişinin kendisinin, kendi olarak farkında olmasının koşulu olarak tanımlar.

David Chalmers, bilinçle ilgili sorunların çeşitliliğini belirtirken bilincin, tek bir olguyla ilişkili olmamasından ve anlamının bulanık olmasından kaynak- landığını söyler. Chalmers’a göre, bilinçle ilgili sorunların çoğu, bilincin açıklama- ya çalıştığı olgularla ilgili sorunlardır. Chalmers bunları şöyle sıralar:

Çevresel uyaranları birbirinden ayırt etme, sınıflandırma ve tepki vermebecerisi.

Bilişsel bir sistem yoluyla bilginin birleştirilmesi.

Zihinsel durumların dışa vurulabilirliği.

Bir sistemin kendi içsel durumlarına erişebilme becerisi.

Dikkatin belli bir noktada odaklanabilmesi.

Davranışın istemli bir şekilde kontrol edilmesi.

Uyanıklık ve uyku hali arasındaki ayrım

“Dolaysız farkındalık” ya da “ayrıcalıklı erişim” terimleriyle ifade edilen farkındalık, yalnızca dışarıdaki herhangi bir nesnenin farkına varmamız anlamın- da değil, ama zihnimizde ve genel olarak bedenimizde olup biten şeylerin farkına varmamız anlamında kullanılır. Bazı şeyler, bilincimize he- men girdiği halde, bazı şeylerinse bilincinde olamayız. Örneğin; bu sayfadaki ke- limeleri okuduğunuzun bilincindesiniz, ama algı sürecinin, gözün retinasını be- yindeki görme merkezine bağlayan sürecin farkında olamazsınız. Belki de bunun evrimsel bir sebebi vardır; bir kaplan gördüğünüzü varsayın, yapılacak en akıllıca şey, algılama süreci üzerinde düşünmeden hemen kaçmaktır. Ama kaplanı görme sürecimizin farkında olsaydık o zaman, gördüğümüzün gerçekten bir kaplan mı, yoksa zihnimizdeki bir kaplan imgesi mi olduğunu anlamaya çalışmak bize vakit kaybettirirdi.

Nörolojiden edinilen kimi bulgular ve psikopatolojik bozukluklar yöne- limsel zihin halleri gibi gülün kırmızılığını görmek, buzun soğukluğunu hissetmek ve bunları sözel olarak ifade etmek gibi bazı nitel zihin hallerinin de her zaman bilinçli olmadığını göstermektedir. Bu konudaki en önemli kanıtlar beyin hasarından kaynaklanan amnezi (unutkanlık) sendromu ve “kör görü” (blindsight) adı verilen bir nörolojik hastalıkla ilgili bulgulardan gelmektedir. Her iki grup hasta öğrenme ve öğrendiğini uygulama yönünden yeteneklerini kaybetmemiş olsalar da, bunu yapabildiklerinin farkına varamamaktadırlar. Amnezi hastaları, bütün algısal ve bi- lişsel becerilerini, normal olarak korumalarına rağmen, bir dakika önce ne yaptık- larını ya da kim olduklarını hatırlayamamaktadırlar. Ancak; her zihinsel durumun, mutlaka kişinin bilincinde olmadığının en çarpıcı örneğini, “kör görü” hastaları oluşturmaktadır.

Weiskrantz’ın “kör görü” hastalarıyla yaptığı deneylerdeki bütün nitel zihin halleri, yani algılanmış niteliklerin tamamı, hastanın bilincinin dışında olursa ne olur, sorusunu akla getirmiştir. Bu konuda geliştirilen düşünce deneyi, zihin felse- fesi literatüründe yoksun nite (absent qualia) olarak geçer. Bu düşünce deneyinde, hastanın bütün duyularının mükemmel işlediği, ama görme, işitme, koklama, tat alma gibi duyularının hiçbirinin nitel bir algısı olmadığı varsayılır. Literatürdezombi adı verilen böyle bir hasta, koklar ama kokladığını bilmez, görür ama gör- düğünü bilmez, tat alır ama tat aldığını bilmez, yani dışarıdan bakılınca normal bir insandan ayırt edilemeyecak şekilde çok çeşitli zihin hallerine sahipmiş gibi görünür, ama bilinçten yoksundur.

Öznellik sıklıkla bilincin özü olarak düşünülür. Öznellik, bir anlamıyla kişinin, kendi zihinsel durumlarının bilgisine nasıl eriştiğiyle bağlantılıdır. Bilinçle ilgili yapılan çeşitli tanımların ortak özelliği, bilinci fenomenolojik ve davranışsal yönden öznel deneyimin nasıl ifade edildiği bakımından ele almalarıdır. Bu genellikle “doğrudan ya da dolaysız farkındalık” ya da “ayrıcalıklı erişim” diye adlandırılan bilinç durumudur. Örneğin; karnımıza şiddetli bir ağrı saplandığında bu ağrıyı doğrudan birinci şahıs formunda hissederek biliriz. Ya da bir seyahate gitmek istediğimizi doğrudan kendi arzularımızı çözümleyerek biliriz. Kendi algılarımızı, duygula- rımızı, isteklerimizi, düşüncelerimizi, niyetlerimizi, anılarımızı bilmek için, bir takım davranışsal, sözel ipuçlarına dayanmak ya da çıkarsama yapmak zorunda değilizdir. Bunlar bizim ilk elden, aracısız edindiğimiz deneyimlerdir. Biz bunları kendimiz deneyimlediğimiz için, dolaysız olarak ayrıcalıklı bir erişimle biliriz.

Bilinçle ilgili en temel sorunsal, kendinin farkında olma, yani öz bilince sahip olmadır. Bir yandan, dünyada neler olup bittiğinin farkında olabiliriz, diğer yandan kendimizin dünyada bir şeyler yaptığının ya da kendimizin farkında olduğumuzun farkında olabiliriz. Öz bilinç, kişinin kendisinin bilincinde olmasını ifade eder. Kendilik bilinci, aynı zamanda kişinin kendi zihinsel durumu ve davranışlarında yansıyan zihinsel süreçleri hakkında bilgi sahibi olması, kendilik bilgisiyle de bağlantılıdır.

Yönelimsellik kavramı, deneyimin yönelimsel içeriğini, kişi- nin öznel deneyiminin orada gerçekten var olan şeyi yansıtmadığını, ifade etmek üzere kullanılır. Belki de ben, yanımda masa ve sandalyeler olmadığı halde, onları varmış gibi görüyorum, çünkü; içtiğim kahvede algıyı bozucu bir ilaç vardı. Ponce de León’un gençlik çeşmesini bulmak istemesi, hiçbir zaman bulamaması, yönelimsellik konusunda verilen klasik örneklerden biridir.

Bir bilinç kuramının, hangi tür olgular üzerinde yoğunlaşması gerektiği konusun-da tam bir uzlaşım olmaması, Colin McGinn (1991) gibi bazı düşünürleri de Nagel gibi, bilincin, henüz çözmekten uzak olduğumuz bir mit olduğu düşüncesine itmiştir. McGinn gibi beynin, bilincin nedensel temeli olduğunu kabul eden, ama bu bağlantının doğasının, bizler için bir giz olduğunu iddia eden araştırmacılar yeni gizemciler olarak bilinir.

Dennett, Descartes’ın kişinin kendi zihninin içeriklerini şüpheye düşmeyecek bir şekilde ve dolaysızolarak bildiğini, beyinle süngersi bez (pineal gland) adını verdiği bir yerde etkileştiği fikrini, Kartezyen Tiyatro olarak isimlendirir ve reddeder.