ZİHİN FELSEFESİ

“çünkü; bir insanın, algıladığını algılamaksızın algılaması imkansızdır. Bir şeyi gördüğümüz, işittiğimiz, kokladığımız, tattığımız, hissettiğimiz, derinsel düşün- düğümüz ya da istediğimiz zaman, tüm bu yaptıklarımızın ayırdındayızdır” (Loc- ke, 1999: II, 27, 11). Locke için bu özellikler, sadece kişi olmanın belirleyicileri ol- manın ötesinde, kişi olmanın temel dayanağını oluştururlar. Dolayısıyla kişiliğin özü, özsel bilinçtir.

Kişi olmayı belirleyen zihinsel özellik ve kapasiteleri genel olarak şöyle sırala- yabiliriz:

• Duygu ve hislere sahip olma kapasitesi
• Geçmişi hatırlama, geleceği öngörme ve plan yapma yeteneği
• Ahlaksal, estetik ve dinsel yargılarda bulunma yeteneği
• Soyut düşünme yeteneği
• Dil kullanabilme yeteneği
• Özsel bilince ve öznelliğe sahip olma yeteneği
• Kişilerarası ilişkiler kurabilme ve yürütebilme yeteneğidir.

Platon ve özellikle Descartes’ın düalist görüşlerinden kaynaklanan ego kuramına göre kişisel özdeşlik, maddi olmayan, uzamsal olmayan, ölümsüz ruha dayanmaktadır. Kartezyen düalizm anlayışı, zihnin ve bedenin birliğini varsayar. Bu görüşe göre zihin, kişinin zihinsel yaşamının gerçekleştiği yerdir ve bedenin içinde yer alan zihnin etkinlikleri, kendini bedenin eylemlerinde gösterir. Ancak töz düalizmi, zihnin, bedenin yokluğunda da var olacağını varsayar. Descartes zihni ve bedeni birbirine indirgenemez iki töz olarak tanımlarken birbirlerinden bağımsız var olabileceklerini öne sürmüştür.

Kişinin eylemlerinin öznesi olarak kendiliğin varlığını reddeden ve kişisel özdeşlik tasarımının bir yanılsama olduğunu öne süren bundle kuramına karşı Thomas Reid, kişinin yalnızca izlenim ve tasarımların bir araya gelmesinden ibaret bir şey olduğu fikrini şiddetle eleştirmiştir. Reid’e göre, kişisel özdeşlik, kişinin kendim dediği bölünmez şeyin sürekliliğini zorunlu kılar.

Bütünlük sorunu kısaca şöyle düzenlenebilir: İnsan yaşamı boyunca birçok du- yumlara, duygulara, düşüncelere, hatıralara vb. sahiptir. Bütün bu deneyimlerin ortak olarak paylaştıkları tek husus, hepsinin o kişinin deneyimleri olması, hepsi- nin o kişinin zihninde olmalarıdır. Ama, bu farklı deneyimlerin, aynı kişinin dene- yimleri olarak, aynı çatı altında toplanması nasıl mümkündür? Bir kişinin şimdiki deneyimleriyle geçmiş deneyimlerini birbirine bağlayan şey nedir? Bu bütünlük, bütün bu deneyimlerin bir ve aynı bilinçli kendiliğe bağlı olmasından mı kaynak- lanır, yoksa bunların hepsinin kendileri için bir nevi zemin oluşturan, kesintisiz bir şekilde süre giden, bir ve aynı deneyimle ilişkili olmalarından mı kaynaklanır? Farklı deneyimleri, bir ve aynı bende bir araya getiren bütünlük ilkesi nedir?

Biz karşımızdaki insanı çeşitli şekillerde tanırız, ama en yaygın olarak karşımızdaki insanı fiziksel görünüşünden hareketle tanırız. Telefonda çoğunlukla karşımızdaki kişiyi sadece bir “alo” dediğinde sesinden tanırız. Polis teşkilatı, parmak izi ya da DNA testleri gibi, daha da gelişmiş özel tekniklere sahiptir. Ancak; bedensel özellikleri karşımızdaki kişinin kim olduğu konusunda bize yeterince doğru sonuçlar verse de bir takım sorunsal durumları tasarımlayabiliriz. Örneğin; Ali’nin beynini Veli’nin bedenine aktardığımızda, Ali’nin beynini Veli’nin bedeninde taşıyan kişi kimdir? Geneleksel olarak söyleyecek olursak, esas olarak kişisel özdeşliği sağlayan şey nedir?

Kişisel özdeşliğin bedensel ölçütü, fiziksel nesnelerin, zaman içindeki sürekliliğine ilişkin ölçütlerin, kişilere uyarlanmasıdır. Buna göre, bir kişinin, zaman için- de aynı kişi olarak kalması, aynı bedende yaşayan insan varlığı olarak kalmasıyla mümkündür. Kişinin bedeni, yıllar içinde, ne kadar değişikliğe uğrarsa uğrasın, eğer şimdiden geçmişe doğru, o kişinin, yaşayan bedeninin uzamsal varlığı, kesintisiz bir şekilde takip edilebildiği sürece o kişi, aynı kişi olmayı sürdürür. Ama doğduğu andan beri, aynı bedende yaşayan aynı insan varlığı olmayı sürdürdüğü müddetçe aynı kişidir. Dolayısıyla kişisel özdeşlik dışsal bir kavramdır. Yani kişinin dışsal özelliklerinin tanınmasına ve fiziksel özelliklerine ilişkin ölçütler, aynı zamanda, zihinsel bir varlık olarak da kişiyle ilgilidir. Bedensel süreklilik ölçütüne göre, zaman içinde, aynı yaşayan bedene sahip olmak, kişisel özdeşliği sağlamak için yeterli koşuldur. Buna göre, kişinin şimdiki zamanından doğduğu zamana kadar, bütün değişimlere rağmen, aynı bedene sahip olması o kişinin, bütün o farklı zamanlarda aynı kişi olması için yeterlidir.

Locke’a göre, kişisel özdeşliğin asıl ölçütü olan bilinç, geçmiş yaşantılara uzatılabildiği ölçüde, kişi geçmişini hatırlayabildiği ölçüde, kişinin eylemlerini, aynı kendilik altında bir araya getirebilir. Böylece, şimdiki ve geçmişteki eylemlerinin bilincine sahip olan kişinin, özdeşliğinden bahsedilebilir.“Öyle ki şimdi ve geçmiş eylemlere ilişkin bilince sahip olan her neyse her ikisininde ait olduğu aynı kişidir”. Locke, kişinin eylemleri- nin bilincinde olmasının koşulunu, o eylemleri kendine ait eylemler olarak hatırlayabilmesi olarak tanımladığı için, Locke’un kişisel özdeşlik ölçütü bellek ölçütü olarak bilinir.

Shoemaker, kendi ortaya attığı farklı zamanlardaki kişi ve durumlarının nedensel bir şekilde, psikolojik özellikler bağlamında, birbirine geçişli olmasına dayanan kişisel özdeşlik görüşünü desteklemek üzere, bir düşünce deneyi ortayaatmıştır. Buna göre, Mr. Brown adı verilen bir kişinin beyninin, Mr. Robinsonadı verilen bir kişinin kafasına nakledildiğini varsayalım. Ameliyatın sonunda Mr. Brown hemen ölür, Robinson’nun bedenini ve Brown’un beynini taşıyan “Brownson” adını vereceğimiz kişi yaşamayı sürdürür. Ameliyattan sonra, bilinci yerine gelir gelmez, Brownson Brown olduğunu iddia eder, Brown’un geçmişini kendi geçmişi olarak hatırlamakta ve Brown’a ait her şeyi birinci tekil şahıs ki-pinde anlatmaktadır. Shoemaker, “Brownson’un Brown’un beynine sahip olması, Brownson’un ameliyattan sonra sahip olduğu psikolojik özelliklerle ameliyat öncesi Brown’un sahip olduğu psikolojik özelliklerin birbirine nedensel bir şekilde bağlı olduğunu varsaymamız için yeterlidir”. Shoemaker,psikolojik sürekliliği, hem psikolojik özelliklerin benzerliği, hem de bellek izlenimlerinin geçişliliği bağlamında, kişinin sahip olduğu zihinsel durumların işlevsel olarak birbirine bağlanması olarak ele alır.

Parfit’e göre, kişisel özdeşlik teke tek bir ilişkidir. Yukarıdaki düşünce deneyinde olduğu gibi, beynin bölünerek, psikolojik sürekliliğin de bölündüğü durumlarda, kişisel özdeşliğin korunması söz konusu olamaz.