ZİHİN FELSEFESİ

Descartes, modern felsefenin kurucusu olarak tanınır. Gerçekten de Orta Çağlardaki Aristotelesçi ve Tanrı merkezci dünya görüşünün 17. yüzyılda ortaya çıkan
bilimsel ve akılcı görüşlere yerini bırakmasında çok önemli bir rol oynamıştır.
Descartes, Rönesans felsefesinin hayata yeni bir bakış açısı getirdiği ve reformasyon hareketinin de kilisenin egemenliğini hasara uğrattığı bir dönemde yaşamıştı

Descartes’ın felsefesi, bir yandan Hristiyan inancıyla yeni gelişen
bilimlerin açıklayıcı gücünü birleştirme ve diğer yandan da 16. yüzyıl sonlarıyla
17. yüzyılın başlarında yeniden güç kazanan, Tanrının varlığına ilişkin şüpheciliği
reddetme çabası olarak görülebilir. Descartes, şüphecilerin Tanrının varlığı bilgisine karşı geliştirdikleri iddiaları çürütmek amacıyla şüpheciliği, bir yöntem olarak en son sınırına kadar götürerek, insan bilgisine şaşmaz, çürütülemez bir temel
bulmayı hedeflemiştir. Descartes için yöntemsel şüphenin tamamlanması bilimsel
bilginin önceden verili yapılarının yeniden yapılandırılmasını sağlayacaktır

Descartes’ın Meditasyonlar’ı yazmaktaki amacı, felsefenin tamamen, mutlak
bir temele dayanan bir bilim haline dönüştürülmesidir. Descartes’ın Yöntem Üzerine Konuşma adlı eseri daha sonra yazacağı diğer üç çalışmasındaki konular için
bir zemin hazırlama ve onların her birinde ele aldığı konuyu incelemek üzere bir
yöntem geliştirme amacını güder. Descartes bu eserinde, aynen bir binanın temeli
gibi, bilimsel bilginin dayanacağı sağlam bir temel arayışı içindedir. Descartes’ın
amacı, sağlam bir binanın sağlam bir temel üzerine kurulması gibi, bilimsel bilginin de sağlam temeller üzerine kurulmasıdır.

Descartes Yöntem Üzerine Konuşma’da bu akıl yürütme zincirini meşhur “düşünüyorum, o halde varım” (cogito ergo sum) ifadesiyle özetlemiştir.
Descartes bir kere var olduğundan kesin olarak emin olduktan sonra ne tür
bir varlık olduğunu sorgular. Descartes, kendi özünü anlamaya ilişkin sorgulamasını “var olduğumdan kesinlikle emin olan ben, ne olduğumu yeter açıklıkla
bilmiyorum” ifadesiyle başlatır

IV. Meditasyon doğruya ve yanlışa ilişkindir. IV. Meditasyon insanların yaptıkları hataların kökenini araştırmaya ve bu yanlışlıklardan ve hatalardan Tanrının
sorumlu olmadığını göstermeye yöneliktir. Varlığını bir önceki meditasyonda kanıtladığı Tanrı, onu yanıltıyor olamaz, Tanrının bize verdiği aklı iyi kullanacak
olursak hiçbir zaman yanılmamıza olanak yoktur. Ancak, yanılmanın bir eksiklikten başka bir şey olmadığını, yanılabilmek için sınırlı ve sonlu olmanın yeterli
olduğunu belirten Descartes, daha sonra, yanılmanın kendi yargılama yetisinden
kaynaklanıp kaynaklanmadığını araştırmaya koyulur

Descartes’a göre açıklık ve seçiklik, zihnin kavrayışında en yüksek nokta ve
bir şeyin doğruluğunun şaşmaz bir kanıtıdır. Descartes, açık seçik ayrımını hatalı ya da yanlış yargılarda bulunmamanın yollarını araştırmak amacıyla yapmaktadır. Çünkü; ona göre “ancak açık ve seçik olarak kavradığımız şeyler üzerine
yargıda bulunduğumuzda hiç bir zaman aldanmamıza olanak yoktur. Ancak açık
ve seçik olarak kavradığımız şeyler üzerine bir yargıda bulunduğumuz sürece,
hiçbir zaman yanlışı doğru yerine koymayacağımız kesindir”

Spinoza, Skolastik felsefenin Aristoteles felsefesini Hristiyanlıkla birleştirme geleneğine sıkı sıkıya bağlıdır. Spinoza’nın evren kuramı da bu gelenek çerçevesinde şekillenmiştir. Ne Spinoza’nın ne de Descartes’ın felsefesini, Skolastik felsefenin Aristoteles’ten devşirdiği töz kavramına dayanmadan anlamak mümkün değildir. Aristoteles’in mantığında her basit önermenin bir özne ve bir yüklem içermesi, gerçeklikte de tözler ve onların yüklemleri arasında temel bir ayrıma işaret eder.

Spinoza’nın “geometrik düzene göre kanıtlanmış” Etika’sı şu “tanım”la başlar:
“Özü varlığı kuşatan, başka deyişle tabiatı ancak varolarak tasarlanabilecek olan
şeye, kendi kendisinin nedeni (causam sui) diyorum” (I: Tanım I, s.31). İkinci
tanımda da tözü “kendi başına var olan ve kendisiyle tasarlanan, yani kendisini
teşkil edecek başka hiçbir fikrin yardımı olmaksızın hakkında fikir edindiğimiz
şey” (I: Tanım III, s.31) olarak tanımlar. Etika’da ortaya koyduğu metafizik sistemin belki de en kayda değer yanı tekçi (monist) bir sistem olmasıdır.

Tek töz olan Tanrının iki ana nitelikte, yani yer kaplama ve düşünce sıfatlarıyla, yer kaplayan töz ve düşünen töz olarak iki farklı dünya meydana getirdiğini savunan
görüşe çifte yön öğretisi (double aspect theory) adı verilir.

Spinoza’nın zihin görüşüne geçmeden önce, zihin teriminin, onun felsefesinde taşıdığı anlamlara bakmakta fayda vardır. Etika’yı gözden geçirdiğimizde,
zihin konusunda çeşitli saptamalar bulmaktayız. Zihin, genel olarak düşünür
(II: tanım III), daha özel olarak kavramlar oluşturur (II: III açıklama); algılar
(II: XI önerme sonucu); bedeni (II: önerme 12 ve 13) olduğu kadar, diğer bütün
bedenlerin doğasını da (II: önerme 16 kanıtlama) algılar, hatırlar (II: önerme
17 kanıtlama). Bir şekilde kendisini (II: önerme 23) ve bedeni (II: önerme 19)
bilir, ama bir yandan da bilmez (II: önerme 23 ve 24). Tanrıya ilişkin upuygun
bilgisi vardır (II: önerme 47), imgelem kurar (II: 17 scolie). Olumlar, olumsuzlar
(II: 49 scolie) ve duygulanışları sınırlar (III: önerme 56 açıklama).