ZİHİN FELSEFESİ

Descartes’ın Meditasyonlar’ın birincisinin başında söylediği şu sözler on yedinci yüzyıl düşüncesinde temelden devrimci bir dönüşümün habercisidir. Bundan birkaç yıl önce, çocukluğumdan beri çok sayıda yanlışlığı doğru diye kabul ettiğimin ve yine o yaştan beri hiç de sağlam olmayan ilkeler üzerine kurduğum şeylerin doğasının büyük ölçüde şüpheli olduğunun ve kesin olmadığının farkına varmış bulunmaktayım. Böylece, hayatımda bir defa, eğer bilimlerde sağlam, değişmez ve sürekli bir şey kurmak istiyorsam, bu zamana kadar edindiğim bütün her şeyi bir yana bırakarak, her şeye yeni baştan temelden başlamak gerektiğini anladım. (Descartes, 1998: 142).

Descartes, evrensel olarak geçerli olabilecek kısa bir yöntemsel kurallar listesinin, doğru ve kesin bilgiye ulaşmada en iyi yol olacağını düşünmüş ve yönteminin ünlü dört kuralını aşağıdaki gibi sıralamıştır:

Birincisi, doğruluğunu apaçık olarak bilmediğim hiçbir şeyi doğru olarak kabul etme­mek; yani aceleyle yargıya varmaktan ve önyargılara saplanmaktan dikkatle kaçın­mak ve vardığım yargılarda, ancak kendilerinden şüphe edilemeyecek derecede açık ve seçik olarak kavradığım şeylere yer vermekti.

İkincisi, inceleyeceğim güçlükleri daha iyi çözümlemek için her birini, mümkün oldu­ğu ve gerektiği kadar bölümlere ayırmaktı.

Üçüncüsü, en basit ve anlaşılması en kolay şeylerden başlayarak, tıpkı bir merdiven­den basamak basamak çıkar gibi, en bileşik şeylerin bilgisine yavaş yavaş yükselmek için; hatta doğal olarak birbiri ardınca sıralanmayan şeyler arasında bile bir sıra bu­lunduğunu varsayarak; düşüncelerimi bir sıraya göre yürütmekti.

Dördüncüsü, hiçbir şeyi atlamadığımdan emin olmak için, her yanda eksiksiz sa­yımlar ve genel kontroller yapmaktı (Descartes, 1994: 21-22).

Düalizm (ikicilik) varlığın maddesel ve ruhsal olarak birbirine indirgenemeyen iki tözden oluştuğunu savunan görüştür. Kartezyen, yani Descartesçı düalizmde bu ikilik madde ve zihin arasındadır.

I. Meditasyon kendilerinden şüphe edilen şeyler hakkındadır ve Descartes’ın şüphe yönteminin temel sorusuyla başlar: Kesin olarak bildiğim, doğruluğundan şüphe edemeyeceğim bir şey var mıdır?

II. Meditasyon insan zihninin özünü anlamaya ve zihni tanımanın bedeni tanı­maktan daha kolay olduğuna ilişkindir.

III. Meditasyon Tanrı’ya ve Tanrının varlığına ilişkindir. Descartes’ın zihin üzeri­ne düşünmesi onu, III. Meditasyon’da Tanrı üzerine düşünmeye sevk etmiştir.

IV. Meditasyon doğruya ve yanlışa ilişkindir. IV. Meditasyon insanların yaptık­ları hataların kökenini araştırmaya ve bu yanlışlıklardan ve hatalardan Tanrının sorumlu olmadığını göstermeye yöneliktir.

V. Meditasyonda, maddesel şeylerin özünün, bir kere daha Tanrı ve Tanrının varlığına ilişkinliğidir. İlk önce kendi ben’inin, oradan da Tanrı’nın bilgisine ulaşan Descartes, yanılgının kaynağı sorunu çerçevesinde, dış dünyanın bilgisini nasıl edinebileceğini araştırır.

VI. Meditasyon, maddesel şeylerin varlığına ve insanın ruhuyla bedeni arasın­daki gerçek ayrılığa ilişkindir.

Descartes’a göre açıklık bir nesnenin kendisini aracısız olarak kavramaktır. Seçiklik ise nesnenin bilgisinin diğerlerinden ayrılmış ve kesin olmasıdır.

Descartes, modern felsefenin kurucusu olarak tanınır. Gerçekten de Orta Çağlar­daki Aristotelesçi ve Tanrı merkezci dünya görüşünün 17. yüzyılda ortaya çıkan bilimsel ve akılcı görüşlere yerini bırakmasında çok önemli bir rol oynamıştır.

Descartes Meditasyonlar’da şüphe yöntemini kullanarak, kendi varlığını, yani “ben varım” inancının doğru olduğunu kanıtladıktan sonra yeni bir soru sorar; ben neyim? Descartes burada, varlığa ilişkin sorudan, öze ilişkin soruya geçiş yapmıştır. Var­lık soruları “o var mıdır?” “ben var mıyım?” ve benzeri formdadır. Öz sorularıy­sa bir şeyin ne olduğunu soran sorulardır, örneğin “ben nedir?”, “bilgi nedir?” gibi.

Tekçilik (monism) bütün gerçekliğin esas anlamıyla tek bir tözden ibaret olduğunu öne süren görüştür.

Düalizm (ikicilik) varlığın maddesel ve ruhsal olarak birbirine indirgenemeyen iki tözden oluştuğunu savunan görüştür. Kartezyen, yani Descartesçı düalizmde bu ikilik madde ve zihin arasındadır.

Descartes’ın Meditasyonlar’ı yazmaktaki amacı, felsefenin tamamen, mutlak bir temele dayanan bir bilim haline dönüştürülmesidir. Descartes bu eserinde, aynen bir binanın temeli gibi, bilimsel bilginin dayanacağı sağlam bir temel arayışı içindedir. Descartes’ın amacı, sağlam bir binanın sağlam bir temel üzerine kurulması gibi, bilimsel bilgi­nin de sağlam temeller üzerine kurulmasıdır.  Descartes Meditasyonlar’da şüphe yöntemini kullanarak, kendi varlığını, yani “ben varım” inancının doğru olduğunu kanıtladıktan sonra yeni bir soru sorar; ben neyim? Descartes burada, varlığa ilişkin sorudan, öze ilişkin soruya geçiş yapmıştır. Var­lık soruları “o var mıdır?” “ben var mıyım?” ve benzeri formdadır. Öz sorularıy­la bir şeyin ne olduğunu soran sorulardır, örneğin “ben nedir?”, “bilgi nedir?” gibi. I. Meditasyon kendilerinden şüphe edilen şeyler hakkındadır ve Descartes’ın şüphe yönteminin temel sorusuyla başlar: Kesin olarak bildiğim, doğruluğundan şüphe edemeyeceğim bir şey var mıdır? Descartes’ın Meditasyonlar için yazdığı özette belirttiğine göre, I. Meditasyon’daki sistematik şüphe yöntemi bizi, her tür­lü peşin hükümden kurtarmaya, şeyler hakkında açık seçik bilgiye ulaşmamıza yarar. II. Meditasyon insan zihninin özünü anlamaya ve zihni tanımanın bedeni tanı­maktan daha kolay olduğuna ilişkindir. III. Meditasyon Tanrı’ya ve Tanrının varlığına ilişkindir. Descartes’ın zihin üzeri­ne düşünmesi onu, III. Meditasyon’da Tanrı üzerine düşünmeye sevk etmiştir. II. Meditasyon’da kendi varlığı üzerine düşündüğünde varlığını, kesin ve açık seçik bildi­ğini ortaya koyan Descartes’ın bu meditasyonda stratejisi, Tanrının varlığını ve kesin­liğini, kendi zihninin kesinliğinden hareketle kanıtlamaktır.

Panteizm tüm tanrıcılık demektir. Panteizme göre, Tanrı her şeyde, doğada, nesnelerde, insan dünyasındadır. Tanrının evrenden bağımsız ve ayrı bir varlığı yoktur; evren Tanrı ile doludur; evren Tanrının kendisidir.

Antik Çağda doğa filozoflarının tekçi evren anlayışlarından sonra modern çağda monist bir felsefe sistemini ilk defa ortaya koyan düşünür Spinoza’dır.

Spinoza’nın panteist sistem anlayışını temel alarak tek bir tözün, düşünen töz ve uzamsal töz olarak iki farklı dünya anlayışını ortaya koyması çifte yön öğretisi olarak da bilinir. Buna göre, fiziksel dünyayla zihinsel dünya, ruhla beden tek bir tözün sıfatı ya da ana niteliğidir.

Spinoza panteist bir düşünür olarak Descartes’ın düşünen ve uzamlı öz olmak üzere dünyayı iki töze ayırmasına karşın yalnızca tek bir töz ol­duğunu, onun da Tanrı olduğunu savunmuş­tur. Madde ve zihin Spinoza’ya göre ayrı birer töz değil, tek töz olan Tanrının nitelikleridir. Bu yüzden Spinoza’nın zihin anlayışı monisttir. Spinoza’da zihin bedenden ayrı değildir, aksine bedenin bir idesidir. Spinoza’ya göre, zihin ve beden zaman zaman düşünce ana niteliği, za­man zaman da yer kaplama ana niteliğiyle de­ğerlendirilen bir ve aynı bireydir.

Descartes’ın duygularla ilgili görüşlerini ele aldığı Ruhun İhtirasları, Önsöz’ün­de de belirttiği gibi, Prenses Elizabeth’in Descartes’ın zihin beden ilişkisine dair kuramına getirdiği eleştirilere bir cevap olarak yazılmış ve ona atfedilmiştir. Ancak eser, Prenses Elizabeth’in sorularını cevaplamanın ötesinde Descartes’ın genel olarak insan zihnine ve duygulara ilişkin görüşlerinin bir serim­lemesi niteliğindedir. Eser ana hatlarıyla üç kısımdan oluşur. Genel olarak ihtiras­ lar başlığını taşıyan ilk bölümde Descartes ihtirasların genel olarak özelliklerini ve zihin beden ilişkisini nasıl aydınlattığını ele alır. İhtirasların sayısı ve sırası adı­nı taşıyan ikinci bölümde ihtirasların genel bir sınıflamasını verir. Özel ihtiraslar başlığını taşıyan üçüncü bölümdeyse belli ihtiraslar ve onların ahlaki yaptırımları üzerinde durur. Descartes’ın duygularla ilgili çözümlemesi, VI. Meditasyon’da yaptığı zihin beden ayrımıyla bedenle ruhun karşılıklı etkileşimini anlamamızı kolaylaştırır. Duyguları, bedenin eylemleri yoluyla ruhun hissettiği ihtiraslar olarak tanımla­ması, soyut akıl yürütme ve irade gibi zihinsel etkinliklerde bedenden gelen etki­lerin de katkısının olması Descartes’ın felsefesinin açık göstergesidir. Descartes, IV. Meditasyonda insanların yaptık­ları hataların kökenini araştırmış, doğruya ve yanlışa ilişkin fikirlerine yer vermiştir. Doğru cevap D şıkkıdır.