ZİHİN FELSEFESİ

Kendilikle ilgili felsefe literatüründe yapılan tanımlamalar ve kullanımlara bakacak olursak, kendilik hakkında birkaç temel özelliğinin öne çıktığını görürüz. Bunlar kendiliğin bir şey olduğu, zihinsel olduğu, belli bir zamanda ve zaman içinde tek olduğu, hem diğer şeylerden, hem de kendi düşüncelerinden, deneyimlerinden varlıksal olarak farklı olduğu, bireyin deneyimlerinin öznesi olduğu, bir eyleyici olduğu ve belli bir kişiliğe sahip olduğudur.

Örneğin; nesne ilişkileri kuramında dışsal nesnelerin içselleştirilerek bir nevi kişiliğe bürünebileceğini savunur. Eric Berne tarafından geliştirilen transactional analizde çocuk,
yetişkin ve ebeveyn olmak üzere, üç içsel varlık kavramına incelemiş.

David Hume’un bu görüşlerden ilkine getirdiği eleştiri meşhurdur. Hume’un
“yığın” (bundle) kuramına göre, kendilik, zihnin içinde bilinçli olarak olan bitenlerden varlıksal olarak ayrı değildir, aksine eğer var olduğu söylenebilirse zihinde olup bitenler serisinden başka bir şey değildir.

Kant’da kendilik, zihnin sahip olduğu dünyaya ilişkin bütün tasarımlarını önceleyen ve onların aynı “kendilik bilinci” altında sentezlenmesini, bir araya gelmesini sağlayan aşkın bir idedir.

Karşımızdaki bir başka kişinin, hatta üst düzey bir memelinin ya da bir makinenin, kendimiz gibi bir zihne sahip olduğundan nasıl emin olabiliriz sorunu, başka zihinler sorunudur.

Başka zihinler sorununu çözmek üzere önerilen en klasik yaklaşım benzerlik argümanıdır. Bu argüman, kişinin zihinsel süreçleriyle davranışları ve bedensel durumları arasında bağlantı olduğu görüşüne dayanır.

Başka zihinler sorununa geleneksel olarak bulunan çözüm, benzerlik ya da
analoji argümanı olarak bilinir.

Wittgenstein’ın benzerlik argümanına eleştirisi, bu yaklaşımda, doğru olan ve
doğru olmayan tanımlamayı, birbirinden ayırt etmeye yarayan bir ölçütün olmamasıdır. Oysa doğru ve yanlış, tanımlamanın birbirinden ayrılması ve bu ayrımın
belli ilkelere bağlanması, sağlıklı bir tanımlama yapmak için son derece gereklidir.

Halk psikolojisi kuramı başka kişilerin davranışlarını, arzular, niyetler, duyular
bağlamında açıklayabiliyorsak o zaman onların da kendimiz gibi birer zihne sahip
olduğunu kabul etmeliyiz.

Kendilik kendinin ayrı bir kişi olduğunun bilincinde olan bir kişidir. Ancak kendilik bilincine sahip bir kişi bir kendilik olabilir. Bir organizmanın kendilik olduğunu söylemek, aslında o organizmanın, kendisi ve diğerleri arasında ayrım yapabilme kabiliyeti olduğunu söylemektir. Hepimiz genel olarak insanın bir kendilik olduğuna inanırız. Her insan hayata zigot adı verilen tek bir hücreden tamamen fiziksel bir organizma olarak başlayıp, kendi kendisinin farkında olan ve kendine ilişkin bir kendilik kavramına sahip kişi ha­line gelir. Ancak her ne kadar bir makinenin bilinçli olabileceğini kabul etsek de Turing testini geçen bir bilgisayara bir robota kendilik atfetmeyiz. Bilinç sahibi olduğunu bildiğimiz hayvanlara, üst düzey memelilere de kendilik atfetmeyiz. Bir insanı diğer bilinçli varlıklardan ayıran bir kendilik olabilmesini sağlayan koşulla­rın ne olduğunun anlaşılması, kendilik kavramımızın nelerden ve nasıl oluştuğu­nu anlamamız için gereklidir. Kendilik olmanın koşullarını araştırmak, ne tür bir bilinçliliğin bir kendilik olmak için özsel bir şekilde gerekli olduğunu araştırmak demektir. Bir kendilik olma kapasitemiz, kendilik bilincine sahip varlıklar olma­mızdan kaynaklanmaktadır.

20. yüzyılda Freud’un id, ego, superego modeli, bilinçli zihinle bilinçdışı zihni, yatay olarak ikiye ayırmış ve onu takiben Jung da arketipler kura­mıyla bilinçdışında birbirinden ayrı güçlü bazı varlıklar olduğunu iddia etmiştir.

Benzerlik argümanını, kişinin ağrı ya da kızgınlık gibi zihinsel bir durumu önce­likle belirleyebilmesini, daha sonra ortaya çıktığında da tanımlayabilmesini gerek­tirir. Wittgenstein’ın benzerlik argümanına eleştirisi, bu yaklaşımda, doğru olan ve doğru olmayan tanımlamayı, birbirinden ayırt etmeye yarayan bir ölçütün olma­masıdır. Oysa doğru ve yanlış, tanımlamanın birbirinden ayrılması ve bu ayrımın belli ilkelere bağlanması, sağlıklı bir tanımlama yapmak için son derece gereklidir.

Felsefe ve psikoloji tarihinde, insan zihninin esas olarak çoğul olduğu,Antik Yunandan beri çeşitli filozoflar ve psikologlar tarafından dile geti­rilmiştir. Platon, Phaidros diyaloğunda, psişe’yi akıllı kısım, irade ya da tinli kısım, arzulayan kısım olarak ayırıp, beyaz at ile temsil edilen irade ve siyah at ile temsil edilen arzulayan kısmın, akıllı kısmı temsil eden sürücü tarafından sürüldüğünü söylerken insan zihninin çoğulluğuna işaret etmekteydi.

William James, özelikle kendiliğin, eyleyicilik niteliğini vurgular. James Zihinsel kendilik, “bütün bilinçteki etkin öğedir... dikkat ve çabanın kaynağıdır, irademizin, kararlarının kaynaklandığı yerdir; bu ‘bütün zihinsel etkinliğin mer­kezindeki etkin kendilik’tir” (James, 1950: 297-98). James’e göre, “kendiliğimi­zin çekirdeği ve merkezi, bizim bildiğimiz şekliyle yaşamımızın mabedidir, bel­li içsel durumların yaptıkları eylemlerin anlamıdır. Bu içsel eylemlerin anlamı, Ruh’umuzun yaşayan tözünün doğrudan doğruya kendini göstermesidir” (James, 1984: 163). Kendiliğin bir eyleyici olması, kesinlikle günlük hayatta kendimizi kendi eylemlerimiz, düşüncelerimiz ve duygularımız üzerinde yönlendirici ve düzenleyici bir aktör olarak hissetmemize koşuttur. Bu anlamda kendilik, çevre­den sürekli etkin bir şekilde çevreden bilgiler alan, düzenleyen, bununla bağlantılı olarak da deneyimlerimizi yapılandıran bir şeydir.

Kant ise Hume’un aksine deneysel olmayan, ama her deneyimin olanağının zorunlu koşulu olması anlamında, aşkın olan bir kendilik öne sürer. Kant’a göre, kendilik, her düşünme, algı, duygulanım deneyimin zorunlu mantıksal öznesidir. Kendilik deneyimin bir nesnesi değildir. Aksine bütün deneyime aşkındır ve de­neyim tarafından varsayılır. Kant’da kendilik, zihnin sahip olduğu dünyaya ilişkin bütün tasarımlarını önceleyen ve onların aynı “kendilik bilinci” altında sentezlenmesini, bir araya gelmesini sağlayan aşkın bir idedir.

Kihlstrom ve Cantor’un (1984) geliştirdikleri kendilik anlayışı, bilişsel ve sosyal psikolojik bir perspektiften, kendilik tasarımının kendilik bilgisiyle bağ­lantısını gösterir. Onların yaklaşımına göre, nasıl kişi fikirler, nesneler, olaylar, durumlar ve onların özelliklerine ilişkin bir takım zihinsel tasarımlara sahipse aynı şekilde kendi zihinsel tasarımına da sahiptir. Kişinin kendine ilişkin zihinsel tasarımı hem kişinin kendine ait olan özelliklerin soyut bir bilgisini, yani kendi­lik kavramını, hem de kişinin yaşamış olduğu deneyimlerinin, eylemlerinin ve düşüncelerinin kesin bilgisini içerir. Buna göre kendilik, kişinin, kendine ilişkin zihinsel tasarımı olarak tanımlanabilir. Kendilik bir zihinsel tasarımdır ve kişinin diğer zihinsel tasarımlarından da ilkece bir farklılığı yoktur.

Ryle, Zihin Kavramı (The Concept of Mind) adlı ünlü eserinde, Descartes’ın insanın ruhunu bedenin içinde, bedenden ayrı ve bağımsız bir töz olduğunu iddia etmekle bir kategori hatası yaptığını söyler.

Kendilik, bir şey olarak ortaya konduğunda, akla ilk gelen soru “nasıl bir şeydir?” sorusudur ve bu sorunun da ilk akla gelen yanıtı “deneyimin öznesi”dir. Deneyimin öznesi nedir diye sorulacak olursa bu sorunun cevabı, her birimiz için çok açık ve yalın görünür. Susan Greenfield’in (2000) işa­ret ettiği gibi, her birimiz, kendimizin tek olduğundan ve öznel bilince sahip ol­duğumuzdan hareketle bir deneyim öznesi olmanın nasıl bir şey olduğunu biliriz.

Kendilik, belli şeyler yapabilen belli şeylere maruz kalabilen özel bir tür şey olarak düşünülür. Rahip Berkeley’in “düşünen aktif bir ilke” tanımı, kendilik hakkında, bu anlamda yapılan en iyi tanımlardan biridir.

Aslında felsefe ve psikoloji tarihinde, insan zihninin esas olarak çoğul
olduğu,Antik Yunandan beri çeşitli filozoflar ve psikologlar tarafından dile getirilmiştir. Platon, Phaidros diyaloğunda, psişe’yi akıllı kısım, irade ya da tinli kısım,
arzulayan kısım olarak ayırıp, beyaz at ile temsil edilen irade ve siyah at ile temsil
edilen arzulayan kısmın, akıllı kısmı temsil eden sürücü tarafından sürüldüğünü
söylerken insan zihninin çoğulluğuna işaret etmekteydi. Aziz Augustine de İtiraflar’ında, eski Pagan kendiliğinin, geceleri ortaya çıkıp, kendisine işkence yaptığından yakınır. 20. yüzyılda Freud’un id, ego, superego modeli, bilinçli zihinle
bilinçdışı zihni, yatay olarak ikiye ayırmış ve onu takiben Jung da arketipler kuramıyla bilinçdışında birbirinden ayrı güçlü bazı varlıklar olduğunu iddia etmiştir.
Çağdaş psikiyatri kuramları da aynı geleneği devam ettirmiştir. Örneğin; nesne
ilişkileri kuramında dışsal nesnelerin içselleştirilerek bir nevi kişiliğe bürünebileceğini savunur. Eric Berne tarafından geliştirilen transactional analizde çocuk,
yetişkin ve ebeveyn olmak üzere, üç içsel varlık kavramına incelemiş.