ZİHİN FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 4

Chalmers’a göre, bilinçle ilgili sorunların çoğu, bilincin açıklama­ya çalıştığı olgularla ilgili sorunlardır. Chalmers bunları şöyle sıralar:

-Çevresel uyaranları birbirinden ayırt etme, sınıflandırma ve tepki verme becerisi.

-Bilişsel bir sistem yoluyla bilginin birleştirilmesi.

-Zihinsel durumların dışa vurulabilirliği.

-Bir sistemin kendi içsel durumlarına erişebilme becerisi. 

-Dikkatin belli bir noktada odaklanabilmesi.

-Davranışın istemli bir şekilde kontrol edilmesi.

Bütünlük sorunu kısaca şöyle düzenlenebilir: İnsan yaşamı boyunca birçok du- yumlara, duygulara, düşüncelere, hatıralara vb. sahiptir. Bütün bu deneyimlerin ortak olarak paylaştıkları tek husus, hepsinin o kişinin deneyimleri olması, hepsi- nin o kişinin zihninde olmalarıdır. Ama, bu farklı deneyimlerin, aynı kişinin dene- yimleri olarak, aynı çatı altında toplanması nasıl mümkündür? Bir kişinin şimdiki deneyimleriyle geçmiş deneyimlerini birbirine bağlayan şey nedir? Bu bütünlük, bütün bu deneyimlerin bir ve aynı bilinçli kendiliğe bağlı olmasından mı kaynak- lanır, yoksa bunların hepsinin kendileri için bir nevi zemin oluşturan, kesintisiz bir şekilde süre giden, bir ve aynı deneyimle ilişkili olmalarından mı kaynaklanır? Farklı deneyimleri, bir ve aynı bende bir araya getiren bütünlük ilkesi nedir?

Biz karşımızdaki insanı çeşitli şekillerde tanırız, ama en yaygın olarak karşımızdaki insanı fiziksel görünüşünden hareketle tanırız. Telefonda çoğunlukla karşımızdaki kişiyi sadece bir “alo” dediğinde sesinden tanırız. Polis teşkilatı, parmak izi ya da DNA testleri gibi, daha da gelişmiş özel tekniklere sahiptir. Ancak; bedensel özellikleri karşımızdaki kişinin kim olduğu konusunda bize yeterince doğru sonuçlar verse de bir takım sorunsal durumları tasarımlayabiliriz. Örneğin; Ali’nin beynini Veli’nin bedenine aktardığımızda, Ali’nin beynini Veli’nin bedeninde taşıyan kişi kimdir? Geneleksel olarak söyleyecek olursak, esas olarak kişisel özdeşliği sağlayan şey nedir?

Kişisel özdeşliğin bedensel ölçütü, fiziksel nesnelerin, zaman içindeki sürekliliğine ilişkin ölçütlerin, kişilere uyarlanmasıdır. Buna göre, bir kişinin, zaman için- de aynı kişi olarak kalması, aynı bedende yaşayan insan varlığı olarak kalmasıyla mümkündür. Kişinin bedeni, yıllar içinde, ne kadar değişikliğe uğrarsa uğrasın, eğer şimdiden geçmişe doğru, o kişinin, yaşayan bedeninin uzamsal varlığı, kesintisiz bir şekilde takip edilebildiği sürece o kişi, aynı kişi olmayı sürdürür. Ama doğduğu andan beri, aynı bedende yaşayan aynı insan varlığı olmayı sürdürdüğü müddetçe aynı kişidir. Dolayısıyla kişisel özdeşlik dışsal bir kavramdır. Yani kişinin dışsal özelliklerinin tanınmasına ve fiziksel özelliklerine ilişkin ölçütler, aynı zamanda, zihinsel bir varlık olarak da kişiyle ilgilidir. Bedensel süreklilik ölçütüne göre, zaman içinde, aynı yaşayan bedene sahip olmak, kişisel özdeşliği sağlamak için yeterli koşuldur. Buna göre, kişinin şimdiki zamanından doğduğu zamana kadar, bütün değişimlere rağmen, aynı bedene sahip olması o kişinin, bütün o farklı zamanlarda aynı kişi olması için yeterlidir.

Farkındalık sorunu bilinçle ilgili en temel sorundur. Farkındalık sorunu, bir kişi­nin nelerin farkında olup, nelerin farkında olamayacağı arasındaki farkın ortaya konulmasıdır.

“Dolaysız farkındalık” ya da “ayrıcalıklı erişim” terimleriyle ifade edilen farkındalık, yalnızca dışarıdaki herhangi bir nesnenin farkına varmamız anlamın­da değil, ama zihnimizde ve genel olarak bedenimizde olup biten şeylerin farkına varmamız anlamında kullanılır.

Locke’a göre, insanın kendi zihninin içeriklerini algılamasıdır. Locke’a göre, “bi­linç, her zaman duygu ve algılarımızla birliktedir, herkes, kendisi için, kendim dediği şeydir”

Larry Weiskrantz (1989) tarafından yapılan deneylerde hastaya, “kör görü”sü olan bölgeye renkli bir ışık yansıtılarak ne gördüğü sorulur, hasta samimi bir şekilde, bir şey görmediğini söyler. Ama görmemesine rağmen bir tahmin yapması istenirse “kare gibi bir şey olabilir”, “kırmızı bir ışık olabilir” gibi, gerçeğe gelişigüzel tahminin ötesinde uygun tahminlerde bulunabilir.

Weiskrantz’ın “kör görü” hastalarıyla yaptığı deneylerdeki bütün nitel zihin halleri, yani algılanmış niteliklerin tamamı, hastanın bilincinin dışında olursa ne olur, sorusunu akla getirmiştir. Bu konuda geliştirilen düşünce deneyi, zihin felse­fesi literatüründe yoksun nite (absent qualia) olarak geçer

Hume “bana kalırsa ben, kendilik dediğim şeyin en yakınına girecek olursam, her zaman sıcaklık ya da soğukluğun, ışık ya da gölgenin, sevgi ya da nefretin, acı ya da hazzın şu ya da bunun tikel algısına çarparım. Hiçbir zaman kendiliğimi bir algı olmaksızın yakalayamam, hiçbir zaman da algıdan başka bir şey gözleyemem”

Kant’a göre: “Bu tam algı ilkesi, bütün bir insan bilgisindeki en yüksek ilkedir” (Kant, 1995:B 135)

Thomas Nagel (2004) “What Is It Like To Be A Bat?” (“Yarasa Olmak Nasıl Bir Şeydir?”) isimli klasik araştırmasında bilinci, dünyanın öznel deneyimine sa­hip olma yetisi olarak tanımlamıştır.

Panteizm tüm tanrıcılık demektir. Panteizme göre, Tanrı her şeyde, doğada, nesnelerde, insan dünyasındadır. Tanrının evrenden bağımsız ve ayrı bir varlığı yoktur; evren Tanrı ile doludur; evren Tanrının kendisidir.

Locke’a göre, kişisel özdeşliğin asıl ölçütü olan bilinç, geçmiş yaşantılara uzatılabildiği ölçüde, kişi geçmişini hatırlayabildiği ölçüde, kişinin eylemlerini, aynı kendilik altında bir araya getirebilir. Böylece, şimdiki ve geçmişteki eylemlerinin bilincine sahip olan kişinin, özdeşliğinden bahsedilebilir.“Öyle ki şimdi ve geçmiş eylemlere ilişkin bilince sahip olan her neyse her ikisininde ait olduğu aynı kişidir”. Locke, kişinin eylemleri- nin bilincinde olmasının koşulunu, o eylemleri kendine ait eylemler olarak hatırlayabilmesi olarak tanımladığı için, Locke’un kişisel özdeşlik ölçütü bellek ölçütü olarak bilinir.

Shoemaker, kendi ortaya attığı farklı zamanlardaki kişi ve durumlarının nedensel bir şekilde, psikolojik özellikler bağlamında, birbirine geçişli olmasına dayanan kişisel özdeşlik görüşünü desteklemek üzere, bir düşünce deneyi ortayaatmıştır. Buna göre, Mr. Brown adı verilen bir kişinin beyninin, Mr. Robinsonadı verilen bir kişinin kafasına nakledildiğini varsayalım. Ameliyatın sonunda Mr. Brown hemen ölür, Robinson’nun bedenini ve Brown’un beynini taşıyan “Brownson” adını vereceğimiz kişi yaşamayı sürdürür. Ameliyattan sonra, bilinci yerine gelir gelmez, Brownson Brown olduğunu iddia eder, Brown’un geçmişini kendi geçmişi olarak hatırlamakta ve Brown’a ait her şeyi birinci tekil şahıs ki-pinde anlatmaktadır. Shoemaker, “Brownson’un Brown’un beynine sahip olması, Brownson’un ameliyattan sonra sahip olduğu psikolojik özelliklerle ameliyat öncesi Brown’un sahip olduğu psikolojik özelliklerin birbirine nedensel bir şekilde bağlı olduğunu varsaymamız için yeterlidir”. Shoemaker,psikolojik sürekliliği, hem psikolojik özelliklerin benzerliği, hem de bellek izlenimlerinin geçişliliği bağlamında, kişinin sahip olduğu zihinsel durumların işlevsel olarak birbirine bağlanması olarak ele alır.

Parfit’e göre, kişisel özdeşlik teke tek bir ilişkidir. Yukarıdaki düşünce deneyinde olduğu gibi, beynin bölünerek, psikolojik sürekliliğin de bölündüğü durumlarda, kişisel özdeşliğin korunması söz konusu olamaz.

Kendilikle ilgili felsefe literatüründe yapılan tanımlamalar ve kullanımlara ba- kacak olursak, kendilik hakkında birkaç temel özelliğinin öne çıktığını görürüz. Bunlar kendiliğin bir şey olduğu, zihinsel olduğu, belli bir zamanda ve zaman içinde tek olduğu, hem diğer şeylerden, hem de kendi düşüncelerinden, deneyimlerinden varlıksal olarak farklı olduğu, bireyin deneyimlerinin öznesi olduğu, bir eyleyici olduğu ve belli bir kişiliğe sahip olduğudur.

Kendilik, belli şeyler yapabilen belli şeylere maruz kalabilen özel bir tür şey olarak düşünülür. Rahip Berkeley’in “düşünen aktif bir ilke” tanımı, kendilik hakkında, bu anlamda yapılan en iyi tanımlardan biridir.

Kendiliğimizi bir bütün olarak algılamamız, aynı anda var olan, her biri kendiliğin farklı bir temsilini taşıyan çeşitli bilinç durumlarının, tutarlı bir hayat hikayesi oluşturacak şekilde te- mel bir kendilik kavramı etrafında birleşmesinden dolayıdır.Merkezi ve bütünlüklü bir kendilik fikrini reddeden, buna karşın hikaye kuramı adı verilen bir görüş geliştiren Dennett, tam da bu anlamda kendiliği, kendimize ilişkin hikayelerimizin odaklandığı merkez (center of gravity) olarak tanımlamaktadır.

William James, özelikle kendiliğin, bu eyleyicilik niteliğini vurgular. James Zihinsel kendilik, “bütün bilinçteki etkin öğedir... dikkat ve çabanın kaynağıdır, irademizin, kararlarının kaynaklandığı yerdir; bu ‘bütün zihinsel etkinliğin merkezindeki etkin kendilik’tir.”