ZİHİN FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 2

Husserl’in temellerini attığı fenomenolojinin ana konusunu “yönelmişlik” sorunu oluşturmaktadır. Doğru cevap E seçeneğidir.

Dennett, heterofenomenoloji adını verdiği bir yaklaşımla bilinci, ayrıcalıklı
erişim, yani birinci şahıs bilgisiyle değil, aksine üçüncü şahıs bilgisiyle erişilen
bir şey olarak açıklamaya çalışır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Benzerlik argümanını, kişinin ağrı ya da kızgınlık gibi zihinsel bir durumu öncelikle belirleyebilmesini, daha sonra ortaya çıktığında da tanımlayabilmesini gerek- tirir. Wittgenstein’ın benzerlik argümanına eleştirisi, bu yaklaşımda, doğru olan ve doğru olmayan tanımlamayı, birbirinden ayırt etmeye yarayan bir ölçütün olmamasıdır. Oysa doğru ve yanlış, tanımlamanın birbirinden ayrılması ve bu ayrımın belli ilkelere bağlanması, sağlıklı bir tanımlama yapmak için son derece gereklidir. Wittgenstein’in eleştirisi, Kartezyen zihin anlayışının, zihnin ve anlamın ne oldu- ğuna ilişkin kavrayışı üzerindedir.

Hem Wittgenstein, hem de Strawson benzerlik argümanına yönelttikleri eleşti- rilerinde, başkalarının zihnini göz önüne almadan, kişinin kendi zihnini bilmesinin olanaklı olmadığından hareket ettikleri için, her iki görüş de davranışçılıkla damgalanmıştır. Çünkü; başkalarına zihinsel durumlar atfetmek, esasta onların davranışlarının gözlenmesine dayanır. Gerçekten de benzerlik argümanına getirilen eleştirilerden sonra, başka zihinler sorununa karşı üretilen çözümlerden en bilineni ve üzerinde en çok tartışılanı, davranışçılık ekolü içinde önerilen çözümdür.

Doğal, fiziksel dünyada, düşünce ve duygunun yerini anlamak hem doğanın genel
olarak anlaşılmasında, hem de kişinin kendini anlamasında merkezi bir öneme sahiptir. Bilim ve felsefenin de ana hedefi, tamamen doğal, fiziksel dünyada düşünme
ve duygunun, nasıl yer aldığını anlamaktır.

Kuantum fiziğine göre atomaltı düzeyde madde belirli yerlerde kesin bir biçimde var olmaz, var olma eğilimi gösterir. Atomik olaylar da belirli zamanlarda ve belirli şekillerde kesin bir biçimde oluşmaz, oluşma eğilimi gösterirler.

Davranışçı çözüme alternatif bir çözüm önerisi halk psikolojisi kuramından getirilebilir. Buna göre, kişilerin davranışları, en iyi biçimde arzular, inançlar, algılar, duyular ve benzeri durumlar bağlamında açıklanabilir ve yordanabilir. Bu, günlük hayatta herkes tarafından insanların davranışlarını anlamada kullanılan en iyi yol olduğuna göre, diğerlerinin de “başka zihinler” olduğunu kabul etmek gerekmektedir.

Bir insan bedeninin belli bir kütlesi, ağırlığı, üç boyutlu bir yapısı, şekli, dokusu ve rengi vardır. Bu özellikleri olduğu için insanlar, bedenleri görebilir ve hissedebilirler. Buna
karşın, fiziksel olmayan zihin ve ruh yukarıda sözü edilen özelliklerin hiç birine
sahip olmayan, bu nedenle de hissedilemeyen, görülemeyen, bağımsız olarak var
olan (var olma kapasitesine sahip) bir nesne olarak düşünülür. Zihinsel nitelikler düzeltilemez.

Yeşil bir lekeye baktığınızda, leke size ayırt edici bir şekilde yeşil görünür, sizin görsel deneyiminiz bu yeşil görünümü içerir. Ve elbette kaşıntı ve gıdıklanma gıdıklandırır. Böyle duyumlar kendine özgü ayırt edici bir hisse ve bizim tarafımızdan dolaysız bir şekilde, doğrudan tanımlanabilen duyusal bir niteliğe sahiptir. “Yalın his” ve “algılanmış nitelikler” (qualia) ifadeleri de bu niteliksel zihinsel durumları ifade etmekte kullanılır.

John Locke on sekizinci yüzyılda, Wittgenstein’e benzer bir şekilde, insanın zihnindeki mavi idesinin, bir başka insanın mavi idesinden farklı olabileceğini tartışarak, Kartezyen zihin anlayışının bu sonucunu eleştirir. Locke, menekşenin görsel duyular aracılığıyla bir kimsenin zihninde, başka bir kişinin zihninde kadife çiçeğinin ürettiğiyle aynı nitel zihinsel duyumu uyandırdığı ya da tam tersi olduğu bir durumu değerlendirir. Locke’a göre, bu durumda, her iki kişi, menekşenin mor, kadife çiçeğinin de sarı olduğunu kabul edecektir; ama biri “mor” dediğinde diğerinin “sarı” dediğini kastediyor ya da tam tersi olabilir. Bir başka deyişle bu kişilerin, menekşeye ve kadife çiçeğine baktıklarında, deneyimledikleri renk duyumları, tersine dönmüş olacaktır. Aynı şekilde, her birinin ‘mavi’ ve ‘sarı’ dediğinde kastettikleri anlamlar da tersine dönmüş olacaktır. Çünkü; ‘mavi’ ve ‘sarı’ renk deneyimlerini, her biri, kendi özel yaşantısına dayanarak elde etmiş- tir. Ancak Locke, bunun böyle olup olmadığının hiçbir şekilde bilinemeyeceğini, çünkü; bu kişilerden hiç birinin diğerine, o renk isimlerine karşılık gelen kendi zihinlerindeki özel deneyimlerini aktaramayacağını söyler.

Bir kişiye ya da organizmaya psikolojik filler yardımıyla atfedilen zihinsel durumlar vardır. Örneğin; başbakan seçimi kazanacağını umuyor, ana muhalefet partisi başkanı onun kazanma şansının olmadığına inanıyor ve birçok köşe yazarı başbakanın istediğini elde edeceğinden korkuyor. Bu tür zihinsel durumlara ifadesel tutumlar (propositional attitues) adı verilir. Bu tür durumlar öznenin ifadeye (örneğin, “referandum onaylanacak” veya “tavuk eti kırmızı etten daha sağlıklıdır” gibi) karşı sahip olduğu bir tutum (örneğin, inanma, korkma, umma, düşünme gibi) hakkındadırlar.

Kişilik özellikleri (dürüst, takıntılı, şakacı, içe dönük olmak), alışkanlıklar ve
eğilimler (çalışkan, dakik olmak), zihni yetenekler, artistik beceriler vb. gibi şeyler,
genelde “psikolojik nitelikler” başlığı altında yer alırlar. Ama bunlar aynı zamanda
dolaylı olarak ya da çıkarım yoluyla zihinsel olarak da kabul edilebilirler. Dürüstlük
zihinsel bir özelliktir; Çünkü; belli türden arzuların oluşmasına (örneğin, doğruyu
söyleme arzusu, diğerlerini kandırmama arzusu gibi) ve buna uygun şekilde davranılmasına (özellikle, insanın inandığı şeyi söylemesi) sebep olan bir eğilimdir.

Descartes, zihin beden sorunu tartışılırken belki de en çok referans gösterilen filozoftur. Descartes’a göre iki töz vardır, zihin ve madde. Her tözün de belirleyici bir niteliği vardır. Zihnin belirleyici niteliği düşünme, maddenin belirleyici niteliği yer kaplamadır. Descartes’ın görüşüne ilişkin özellikle vurgulanması gereken husus, ona göre, bu iki tözün hiçbir şekilde ortak bir nitelik içermemesidir. Çünkü; eğer içerirlerse birbirlerinden esas itibarıyla ayrı olamazlar

Descartes’ın, zihni ve maddeyi birbirine indirgenemeyen, ama aralarında nedensellik ilişkisi olan iki töz olarak kabul eden görüşüdür. Zihin ve beden arasında
böyle bir nedensellik ilişkisini savunan bu düalist görüş psiko-fiziksel etkileşimcilik ya da kısaca etkileşimcilik (interactionaism) olarak bilinir. Descartes’ın adından
hareketle Kartezyen düalizm adını da alır.

Psikofiziksel paralelizm zihinlerin ve bedenlerin nedensel olarak etkileşmediklerini ama zihinsel ve fiziksel olayların bir insan varlığında ilişki içinde olduğunu
iddia eden düalist görüştür. Paralelizm görüşünü savunanlar Descartes’ın yaptığı
yer kaplayan maddesel töz ve düşünen zihinsel töz olarak ayrımını kabul ederler,
ancak bu iki tözün nedensel olarak etkileştiğini reddederler.

İdealizm yalnızca zihinsel olayların ya da zihinlerin var olduğunu ileri süren görüştür. İdealizm hem zihinsel, hem de fiziksel olayların ve şeylerin, birbirinden
bağımsız var olduğunu ileri süren düalizm görüşüne taban tabana zıttır. Ancak,
idealizme göre fiziksel olayların ve şeylerin var olmadığını söylemek, yanlış ve yanıltıcıdır. İdealizm zihinsel olmayan hiçbir fiziksel olay ve şeyin olmadığını savunur.

Descartes’a göre açıklık ve seçiklik, zihnin kavrayışında en yüksek nokta ve
bir şeyin doğruluğunun şaşmaz bir kanıtıdır. Descartes, açık seçik ayrımını hatalı ya da yanlış yargılarda bulunmamanın yollarını araştırmak amacıyla yapmaktadır. Çünkü; ona göre “ancak açık ve seçik olarak kavradığımız şeyler üzerine
yargıda bulunduğumuzda hiç bir zaman aldanmamıza olanak yoktur. Ancak açık
ve seçik olarak kavradığımız şeyler üzerine bir yargıda bulunduğumuz sürece,
hiçbir zaman yanlışı doğru yerine koymayacağımız kesindir”

Bilinci bugünkü anlamıyla ilk kez kullanan düşünür John Locke’dır. Locke bilinci, kişinin kendisinin, kendi olarak farkında olmasının koşulu olarak tanımlar.

David Chalmers, bilinçle ilgili sorunların çeşitliliğini belirtirken bilincin, tek bir olguyla ilişkili olmamasından ve anlamının bulanık olmasından kaynak- landığını söyler. Chalmers’a göre, bilinçle ilgili sorunların çoğu, bilincin açıklama- ya çalıştığı olgularla ilgili sorunlardır. Chalmers bunları şöyle sıralar:

Çevresel uyaranları birbirinden ayırt etme, sınıflandırma ve tepki vermebecerisi.

Bilişsel bir sistem yoluyla bilginin birleştirilmesi.

Zihinsel durumların dışa vurulabilirliği.

Bir sistemin kendi içsel durumlarına erişebilme becerisi.

Dikkatin belli bir noktada odaklanabilmesi.

Davranışın istemli bir şekilde kontrol edilmesi.

Uyanıklık ve uyku hali arasındaki ayrım

“Dolaysız farkındalık” ya da “ayrıcalıklı erişim” terimleriyle ifade edilen farkındalık, yalnızca dışarıdaki herhangi bir nesnenin farkına varmamız anlamın- da değil, ama zihnimizde ve genel olarak bedenimizde olup biten şeylerin farkına varmamız anlamında kullanılır. Bazı şeyler, bilincimize he- men girdiği halde, bazı şeylerinse bilincinde olamayız. Örneğin; bu sayfadaki ke- limeleri okuduğunuzun bilincindesiniz, ama algı sürecinin, gözün retinasını be- yindeki görme merkezine bağlayan sürecin farkında olamazsınız. Belki de bunun evrimsel bir sebebi vardır; bir kaplan gördüğünüzü varsayın, yapılacak en akıllıca şey, algılama süreci üzerinde düşünmeden hemen kaçmaktır. Ama kaplanı görme sürecimizin farkında olsaydık o zaman, gördüğümüzün gerçekten bir kaplan mı, yoksa zihnimizdeki bir kaplan imgesi mi olduğunu anlamaya çalışmak bize vakit kaybettirirdi.