ZİHİN FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 12

Locke’a göre, bilinç insanın kendi zihninin içeriklerini algılamasıdır.

Yoksun nite (absent qualia) kavramı, kişinin hiç bir nitel zihin halinin, yani algılanmış niteliğin bilincinde olmadığının varsayıldığı bir düşünce deneyidir. Bunlara zombi adı verilir.
2

Felsefe literatüründe yönelimsellik kavramı, deneyimin yönelimsel içeriğini, kişinin öznel deneyiminin orada gerçekten var olan şeyi yansıtmadığını, ifade etmek üzere kullanılır. Yönelimsellik, bilincin, her zaman bir şeyin bilincinde olması demektir. Ancak bilincin nesnesi, her zaman, gerçekten orada var olan bir şey olmak zorunda değildir.

Bir bilinç kuramının, hangi tür olgular üzerinde yoğunlaşması gerektiği konusunda tam bir uzlaşım olmaması, Colin McGinn (1991) gibi bazı düşünürleri de Nagel gibi, bilincin, henüz çözmekten uzak olduğumuz bir mit olduğu düşüncesine itmiştir. Beynin bilincin nedensel temeli olduğunu kabul eden, ama bu bağlantının doğasının, bizler için bir giz olduğunu iddia eden araştırmacılara yeni gizemciler adı verilir.

İndirgemeci olmayan fizikalizm bilincin, beyin süreçlerini izleyerek, onlara bağlı olarak, ortaya çıktığını varsayar. Bu görüşün temelindeki fikir, beyin süreçlerinde bir değişiklik meydana gelmeden zihinsel durumarda bir değişiklik olmayacağıdır.

Weiskrantz’ın “kör görü” hastalarıyla yaptığı deneylerdeki bütün nitel zihin halleri, yani algılanmış niteliklerin tamamı, hastanın bilincinin dışında olursa ne olur, sorusunu akla getirmiştir. Bu konuda geliştirilen düşünce deneyi, zihin felsefesi literatüründe yoksun nite (absent qualia) olarak geçer. Bu düşünce deneyinde, hastanın bütün duyularının mükemmel işlediği, ama görme, işitme, koklama, tat alma gibi duyularının hiçbirinin nitel bir algısı olmadığı varsayılır. Literatürde zombi adı verilen böyle bir hasta, koklar ama kokladığını bilmez, görür ama gördüğünü bilmez, tat alır ama tat aldığını bilmez, yani dışarıdan bakılınca normal bir insandan ayırt edilemeyecak şekilde çok çeşitli zihin hallerine sahipmiş gibi görünür, ama bilinçten yoksundur.
Bir

Descartes ve Locke gibi düşünürler için bilinçli olmak tam da bu anlamda, zihnimizin içinde olup bitenlerin farkında olmaktır. Bu anlamda bilinç, kişinin kafasından geçenlerin ya da zihninde neler olup bittiğinin farkında olmasıdır. Böylece bilinç, kişinin sahip olduğu bütün düşüncelerin, duyguların ve isteklerin, o kişiye ait zihinsel durumlar olarak bir araya gelmesini sağlayan koşuldur. Hatta Locke, bunları iç duyum olarak nitelendirir, iç duyumu da bilinçli zihnin temel bilgi edinme yollarından biri olarak ortaya koyar. Bilinç, Locke’a göre, insanın kendi zihninin içeriklerini algılamasıdır. Locke’a göre, “bilinç, her zaman duygu ve algılarımızla birliktedir, herkes, kendisi için, kendim dediği şeydir”

Yönelimsellik, bilincin, her zaman bir şeyin bilincinde olması demektir. Ancak bilincin nesnesi, her zaman, gerçekten orada var olan bir şey olmak zorunda değildir.

Her ne kadar panpsişizm, zihinsel olguların fiziksel veya beyin süreçlerinden çıkarsanmasının veya onlara indirgenmesinin sakıncaları göz önüne alındığında olası bir görüş olarak görünse de kendisinin de açıklamakta güçlük çektiği hususlar vardır. Panpsişizmin karşı karşıya kaldığı en önemli sorun, bilincin bütünlüğü sorunudur. Bilinç bütüncül olarak kendini gösteren bir durumdur. Chalmers’ın örneğine dönecek olursak, eğer termostat bilinçliyse o zaman, parçaları da mı bilinçlidir? Her bir çivinin bilinçli olduğunu mu varsayacağız? Eğer termostatın her bir parçası bilinçliyse o zaman bütün olarak, termostatın bilinçliliğine nasıl katkıda bulunuyorlar? Eğer değilse o zaman, bir bütün olarak, termostatın bilinci nasıl mümkün oluyor? Panpsişizm bu tür soruları kendi içinde tutarsızlığa düşmeden cevaplayamaz ve günümüzde pek fazla temsilcisi de yoktur.

Beynin bilincin nedensel temeli olduğunu kabul eden, ama bu bağlantının doğasının, bizler için bir giz olduğunu iddia eden araştırmacılara yeni gizemciler adı verilir.

İndirgemeci Olmayan Fizikalizm (Supervenience) bilincin tamamen beynin durumlarını izleyerek, onlara bağlı olarak, ortaya çıktığını varsayar.

Panpsişizm (Tüm Ruhçuluk) bilincin evrende her yerde, her şeyde olduğunu savunan görüştür.

Heterofenomenoloji, Daniel C. Dennett’in bilincin öznel bir deneyim olduğunu ve bir başkası tarafından nesnel bir olguymuş gibi tanımlanamayacağını öne süren Kartezyen teze karşı geliştirdiği bir yöntemdir. Heterofenomenolojiye göre, içsel yaşantıları doğabilimi çerçevesinde incelemenin tek yolu, bu iç yaşantıları kişinin davranışına, konuşmasına yansıyan yönüyle ele almaktır. Heterofenomenoloji kendi bilincini değil, baş­kasının iç yaşantısıyla ilgili olarak söylediklerini, tanımlarını ciddiye alıp, bun­lar hakkında bilgi sahibi olmaya çalışma esasına dayanır. Dennett, Descartes’ın kişinin kendi zihninin içeriklerini şüpheye düşmeyecek bir şekilde ve dolaysız olarak bildiğini, beyinle süngersi bez (pineal gland) adını verdiği bir yerde etki­leştiği fikrini, Kartezyen Tiyatro olarak isimlendirir ve reddeder (Dennett, 1991: 107). Buna karşın, Dennett, insan bilincini, beynin değişik bölgelerinin aynı anda değişik işler yaptığı, olayları kendine göre yorumladığı, bir çeşit yaratıcı kargaşa olarak görür.

Dennett, heterofenomenoloji adını verdiği bir yaklaşımla bilinci, ayrıcalıklı erişim, yani birinci şahıs bilgisiyle değil, aksine üçüncü şahıs bilgisiyle erişilen bir şey olarak açıklamaya çalışır. Heterofenomenoloji kendi bilincini değil, baş­kasının iç yaşantısıyla ilgili olarak söylediklerini, tanımlarını ciddiye alıp, bun­lar hakkında bilgi sahibi olmaya çalışma esasına dayanır.

Bilinç kavramı zihin beden sorununun merkezinde yer alır. Çünkü; zihin beden so­runu esas itibarıyla bedenden bağımsız bir bilinçliliğin olup olamayacağıdır. Bilinç çok karmaşık ve anlaşılması güç bir kavramdır. Ama bir o kadar da hem günlük dil­de hem de bilim dilinde kullanılan bir kavramdır. Bazı felsefeciler, bilinçli olmanın, duyarlı olmak; etrafındaki dünyanın farkında olmak, duyabilmek, hissedebilmek ve duyumlara uygun tepkiler verebilmek demek olduğunu düşünmüşlerdir. Ancak; duyarlı olmak, son derece dikkatle kullanılması gereken bir kavramdır. Karınca­lar, balıklar, hatta ağaçlar duyarlı değil mi? Ayrıca duyarlılık, kimisinde daha az, kimisinde daha çok olabilen bir kavramdır, örneğin; ağaçlar insanlara göre daha az duyarlıdır. Ama bilinç, bu şekilde, belli derecelerde sahip olunan bir özellik gibi de­ğildir. Bir varlık ya bilinçlidir ya da değildir. Bilinci tam anlamıyla açıklamak yüzyıl­lardır filozofları uğraştıran en çetrefilli konulardan birisidir. Bilincin ne olduğunun açıklanması, bizzat zihnin ne olduğunu açıklamayı gerektirir.  Bilinç terimine bugünkü anlamını kazandıran 17. yüzyılda yazdığı İnsan An­lığı Üzerine Bir Deneme’ sinde terimi ilk kez kişinin içsel, zihinsel durumlarıyla ve öznellikle bağlantılı bir şekilde kullanan John Locke’dır. Locke bilinci, kişinin kendi zihinsel durumlarının, içe bakış yöntemiyle dolaysız olarak farkında olma­sı, olarak tanımlamıştır.

Descartes, Locke gibi düşü­nürler, bilinçli olmanın zihnin içeriklerini bil­mek olduğunu savunurken Freud gibi düşünür­ler, özellikle materyalist yönelimli araştırmacılar, bilincinde olmadığımız zihinsel durumların olduğunu savunur.

Kant, öz bilince sahip bir kendilik anlayışı geliştirmiş, kişinin sahip olduğu çeşitli, farklı deneyimlerin, bir ve aynı kendilik altında toplanmasının mümkün olduğunu göstermiştir. Kant, kendiliğin sürekliliğinin bilinçte bulunamayacağı, farklı deneyimler boyunca bir ve aynı kalan kendiliğin, bir deneyim nesnesi ola­mayacağı konusunda Hume ile aynı fikirdedir. Hume “bana kalırsa ben, kendilik dediğim şeyin en yakınına girecek olursam, her zaman sıcaklık ya da soğukluğun, ışık ya da gölgenin, sevgi ya da nefretin, acı ya da hazzın şu ya da bunun tikel algısına çarparım. Hiçbir zaman kendiliğimi bir algı olmaksızın yakalayamam, hiçbir zaman da algıdan başka bir şey gözleyemem” (Hume, 2009: 174) derken iç duyumun kendisine, bir ve aynı kalan bir kendilik algısı vermediğini ifade etmek­tedir. Kant da ünlü yapıtı Saf Aklın Eleştirisi’ nin Aşkınsal (ya da Transendental) Analitik bölümünde, Hume’a benzer bir yargıda bulunur:

“Durumumuzun belirlenimine göre özbilinç iç algıda, yalnızca deneysel ve her zaman değişkendir; iç görünüşlerin bu akışında sağlam ya da kalıcı hiç­bir “kendilik” olamaz; ve bu özbilinç genellikle iç duyu ya da deneysel tam algı olarak adlandırılır. Sayıca özdeş olarak tasarımlanması zorunlu olan şey, deneysel veriler yoluyla böyle bir şey olarak düşünülemez. Böyle bir aşkınsal varsayımı geçerli kılmak için, tüm deneyimi önceleyen ve onun kendisini olanaklı kılan bir koşul olmalıdır” (Kant, 1965: A 107).”

Bir bilinç kuramının, hangi tür olgular üzerinde yoğunlaşması gerektiği konusun­da tam bir uzlaşım olmaması, Colin McGinn (1991) gibi bazı düşünürleri de Na­gel gibi, bilincin, henüz çözmekten uzak olduğumuz bir mit olduğu düşüncesine itmiştir. McGinn gibi beynin, bilincin nedensel temeli olduğunu kabul eden, ama bu bağlantının doğasının, bizler için bir giz olduğunu iddia eden araştırmacılar yeni gizemciler olarak bilinir.

Kendilik kendinin ayrı bir kişi olduğunun bilincinde olan bir kişidir. Ancak kendilik bilincine sahip bir kişi bir kendilik olabilir. Bir organizmanın kendilik olduğunu söylemek, aslında o organizmanın, kendisi ve diğerleri arasında ayrım yapabilme kabiliyeti olduğunu söylemektir. Hepimiz genel olarak insanın bir kendilik olduğuna inanırız. Her insan hayata zigot adı verilen tek bir hücreden tamamen fiziksel bir organizma olarak başlayıp, kendi kendisinin farkında olan ve kendine ilişkin bir kendilik kavramına sahip kişi ha­line gelir. Ancak her ne kadar bir makinenin bilinçli olabileceğini kabul etsek de Turing testini geçen bir bilgisayara bir robota kendilik atfetmeyiz. Bilinç sahibi olduğunu bildiğimiz hayvanlara, üst düzey memelilere de kendilik atfetmeyiz. Bir insanı diğer bilinçli varlıklardan ayıran bir kendilik olabilmesini sağlayan koşulla­rın ne olduğunun anlaşılması, kendilik kavramımızın nelerden ve nasıl oluştuğu­nu anlamamız için gereklidir. Kendilik olmanın koşullarını araştırmak, ne tür bir bilinçliliğin bir kendilik olmak için özsel bir şekilde gerekli olduğunu araştırmak demektir. Bir kendilik olma kapasitemiz, kendilik bilincine sahip varlıklar olma­mızdan kaynaklanmaktadır.

20. yüzyılda Freud’un id, ego, superego modeli, bilinçli zihinle bilinçdışı zihni, yatay olarak ikiye ayırmış ve onu takiben Jung da arketipler kura­mıyla bilinçdışında birbirinden ayrı güçlü bazı varlıklar olduğunu iddia etmiştir.