ZİHİN FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 2

Descartes’ın felsefesi, bir yandan Hristiyan inancıyla yeni gelişen
bilimlerin açıklayıcı gücünü birleştirme ve diğer yandan da 16. yüzyıl sonlarıyla
17. yüzyılın başlarında yeniden güç kazanan, Tanrının varlığına ilişkin şüpheciliği
reddetme çabası olarak görülebilir. Descartes, şüphecilerin Tanrının varlığı bilgisine karşı geliştirdikleri iddiaları çürütmek amacıyla şüpheciliği, bir yöntem olarak en son sınırına kadar götürerek, insan bilgisine şaşmaz, çürütülemez bir temel
bulmayı hedeflemiştir. Descartes için yöntemsel şüphenin tamamlanması bilimsel
bilginin önceden verili yapılarının yeniden yapılandırılmasını sağlayacaktır

Prometheus ateşi Tanrılardan çalarak insanlara verir ve iktidar gücünün temsilcisi Zeus tarafından cezalandırılarak Kafkas dağının zirvesinde ölüme terk edilir. Bir kartal sürekli Prometheus’un ciğerini yer, ciğer yendikçe kendini yeniler. Prometheus’un acısı uzayıp gider. En sonunda Herakles gelip Prometheus’un acılarına son verir.

Descartes’ın Meditasyonlar’ı yazmaktaki amacı, felsefenin tamamen, mutlak
bir temele dayanan bir bilim haline dönüştürülmesidir. Descartes’ın Yöntem Üzerine Konuşma adlı eseri daha sonra yazacağı diğer üç çalışmasındaki konular için
bir zemin hazırlama ve onların her birinde ele aldığı konuyu incelemek üzere bir
yöntem geliştirme amacını güder. Descartes bu eserinde, aynen bir binanın temeli
gibi, bilimsel bilginin dayanacağı sağlam bir temel arayışı içindedir. Descartes’ın
amacı, sağlam bir binanın sağlam bir temel üzerine kurulması gibi, bilimsel bilginin de sağlam temeller üzerine kurulmasıdır.

Miletli düşünürlerin ilki olan Thales, suyu varlığın temeli olarak kabul eder. Suyun gaz, katı madde, sıvı hallerinin hepsini alabildiği düşünüldüğünde bu düşünce akla yakındır.
Thales’den sonra gelen Anaximandros bilinen ilk ve en eski Yunan yazardır.

Herakleitos her ne kadar Elea okulunu takip etmişse de görüşleri bakımından Miletli düşünürlerle benzerlik gösterir.

Descartes Yöntem Üzerine Konuşma’da bu akıl yürütme zincirini meşhur “düşünüyorum, o halde varım” (cogito ergo sum) ifadesiyle özetlemiştir.
Descartes bir kere var olduğundan kesin olarak emin olduktan sonra ne tür
bir varlık olduğunu sorgular. Descartes, kendi özünü anlamaya ilişkin sorgulamasını “var olduğumdan kesinlikle emin olan ben, ne olduğumu yeter açıklıkla
bilmiyorum” ifadesiyle başlatır

IV. Meditasyon doğruya ve yanlışa ilişkindir. IV. Meditasyon insanların yaptıkları hataların kökenini araştırmaya ve bu yanlışlıklardan ve hatalardan Tanrının
sorumlu olmadığını göstermeye yöneliktir. Varlığını bir önceki meditasyonda kanıtladığı Tanrı, onu yanıltıyor olamaz, Tanrının bize verdiği aklı iyi kullanacak
olursak hiçbir zaman yanılmamıza olanak yoktur. Ancak, yanılmanın bir eksiklikten başka bir şey olmadığını, yanılabilmek için sınırlı ve sonlu olmanın yeterli
olduğunu belirten Descartes, daha sonra, yanılmanın kendi yargılama yetisinden
kaynaklanıp kaynaklanmadığını araştırmaya koyulur

Parmenides’in bir ve tek olan ve hiç değişmeyen varlığına karşı, evrendeki değişimi ve dönüşümü, çoğulcu bir anlayışla açıklamak isteyen Empedokles, ahlak alanına girerek, insani güdüleyiciler olan “sevgi” ve “nefret” kuvvetlerini tözleştirmiştir. Hareketsiz bir’e karşın gerçekliğin öncesiz, yaratılmamış, yıkılamaz ve değiştirilemez özellikte olan hava, toprak, su ve ateş olmak üzere dört temel kökten ibaret olduğunu, şeyler  rasındaki birleşme ve ayrılmanın da sevgi ve nefret kuvvetlerine bağlı olduğunu öne sürmüştür.

M.Ö. dördüncü ve beşinci yüzyıllarda, zihin felsefesinin ana konularından birisi
olan zihin ve bedenin ilişkisine, iki temel yorumlama olan deneycilik ve usçuluk,
Demokritos’un ve Protagoras’ın öğretilerinde açık bir şekilde ortaya konmuştur.

Spinoza, Skolastik felsefenin Aristoteles felsefesini Hristiyanlıkla birleştirme geleneğine sıkı sıkıya bağlıdır. Spinoza’nın evren kuramı da bu gelenek çerçevesinde şekillenmiştir. Ne Spinoza’nın ne de Descartes’ın felsefesini, Skolastik felsefenin Aristoteles’ten devşirdiği töz kavramına dayanmadan anlamak mümkün değildir. Aristoteles’in mantığında her basit önermenin bir özne ve bir yüklem içermesi, gerçeklikte de tözler ve onların yüklemleri arasında temel bir ayrıma işaret eder.

Sofistler MÖ. 5. yüzyılda Atina’da para karşılığı eğitim veren gezgin öğretmenlerdir. İlgilerini doğada olup bitenlerin gerçek nedensel bağlamlarını araştırmaya yönelten doğa filozoflarının aksine sofistler ilgilerini düşünen ve toplumsal bir varlık olarak insana ve onun eğitimine yöneltmişlerdir.

Spinoza’nın “geometrik düzene göre kanıtlanmış” Etika’sı şu “tanım”la başlar:
“Özü varlığı kuşatan, başka deyişle tabiatı ancak varolarak tasarlanabilecek olan
şeye, kendi kendisinin nedeni (causam sui) diyorum” (I: Tanım I, s.31). İkinci
tanımda da tözü “kendi başına var olan ve kendisiyle tasarlanan, yani kendisini
teşkil edecek başka hiçbir fikrin yardımı olmaksızın hakkında fikir edindiğimiz
şey” (I: Tanım III, s.31) olarak tanımlar. Etika’da ortaya koyduğu metafizik sistemin belki de en kayda değer yanı tekçi (monist) bir sistem olmasıdır.

Tek töz olan Tanrının iki ana nitelikte, yani yer kaplama ve düşünce sıfatlarıyla, yer kaplayan töz ve düşünen töz olarak iki farklı dünya meydana getirdiğini savunan
görüşe çifte yön öğretisi (double aspect theory) adı verilir.

Spinoza’nın zihin görüşüne geçmeden önce, zihin teriminin, onun felsefesinde taşıdığı anlamlara bakmakta fayda vardır. Etika’yı gözden geçirdiğimizde,
zihin konusunda çeşitli saptamalar bulmaktayız. Zihin, genel olarak düşünür
(II: tanım III), daha özel olarak kavramlar oluşturur (II: III açıklama); algılar
(II: XI önerme sonucu); bedeni (II: önerme 12 ve 13) olduğu kadar, diğer bütün
bedenlerin doğasını da (II: önerme 16 kanıtlama) algılar, hatırlar (II: önerme
17 kanıtlama). Bir şekilde kendisini (II: önerme 23) ve bedeni (II: önerme 19)
bilir, ama bir yandan da bilmez (II: önerme 23 ve 24). Tanrıya ilişkin upuygun
bilgisi vardır (II: önerme 47), imgelem kurar (II: 17 scolie). Olumlar, olumsuzlar
(II: 49 scolie) ve duygulanışları sınırlar (III: önerme 56 açıklama).

Platon Devlet’in V. Kitabında bilgiyi (episteme) ve kanıyı (doksa) sürekli olarak birbirinden ayırır ve bunu ruhun birbirinden farklı üç işlevine bağlar. Ruhun aşağı bölümü duyumla ilgilidir (aistesis) ve duyum dünya zevklerine açılma eğilimindedir. Ruhun orta katı kanı (doksa) katıdır, bu düzeyde ruh yanılmaya eğilimlidir. En üst bölüm ruhun ölümsüz yanı olan nous’tur ve bilimsel düşüncenin ya da gerçek bilginin (episteme) ortamıdır.

Leibniz Yasası olarak bilinen bu prensip bir şeyin bir başka şeyle eşdeğer mi yoksa ona taban tabana zıt mı olduğunu anlamak için uygulanır: diyelim x A, B ve C niteliklerini taşıyor ama D, E ve F niteliklerine sahip değil, buna karşın y ise D, E ve F niteliklerine sahip ama A, B ve C niteliklerini taşımıyor. Bu durumda x, y değildir. Eğer x ve y’nin birbirinin tıpatıp aynısı olduğu ortaya çıkarsa, yani birbiriyle eşdeğer iseler, o zaman tıpatıp aynı nitelikleri taşıyorlar demektir.

Herakleitos, sadece duyularına güvenen ve görünüşe aldanan insanlar için,
“uzlaşmaz şeylerin kendi aralarında nasıl uzlaştığını anlamazlar. Karşıt dönüşlerin uyumu; yay ve lirdeki gibi” der (Herakleitos, Fr. 51). Kiriş ve ok tam olarak
birbirlerine karşıttır ve ok bakan kişiye hareketsizmiş gibi görünür. Dolayısıyla
Herakleitos’a göre doğadaki ve görünüşler alemindeki durağanlık, denk ve zıt güçler arasındaki çatışmanın bir sonucudur. Esas gerçeklik aleminin uyumlu niteliği
duyularla değil, sadece “logos” aracılığıyla anlaşılabilir. Herakleitos’un “logos”u
duyular üstüdür, her şeye yön veren, her şeyi kuşatan evrensel akıldır. Bu evrensel
akıl, evrensel yasanın, insanın kaderinin, doğanın ve tanrı kavramının kendisidir.
Her şeyin kuralı ve yasası olarak düşünülen “logos” her şeyde bulunan, her şeye
ortak olan bir şey olarak değerlendirilir. Hakikatin bilgisi bu nesnel ve her şeye ortak olan “logos”a dayanmakla elde edilir. Düşünmenin (phrónêsis) herkese ortak
olduğunu söyleyen Herakleitos (Herakleitos, Fr. 113), bundan her insanın doğru düşüneceği ve hakikate uygun davranacağı sonucunun çıkarılamayacağını da
belirtir: “Logos her şeye ortak olmasına karşın, çoğunluk sanki kendilerine özel
düşünceleri varmış gibi yaşarlar” (Herakleitos, Fr. 2).
Herakleitos, doğa filozofları içinde, insana akılcı bir varlık olarak akışın içinde anlam yükleyen ilk düşünürdür. İnsanı evrensel ilke (logos) ile akılcı bir ilişki
içinde düşünen, insan aklını araştırma nesnesi yapan düşünür de O’dur. Bu nedenle insanı, evrene organik olarak katmaya çalışır. İnsan ve logos hakkındaki
düşüncelerini temellendirirken etikle ilgili görüşlerini de bu merkeze oturtmuştur. O, ahlaklı olmayı ya da olmamayı, insanın kendi mikrokozmosunda var olan
karşıtlıkların sürekli çatışması içinde, kendi “ben”ini işlemesi ve karşıtların mücadelesi içinde tutumunu belirlemesi (seçimi) olarak görmüştür. Fizik, metafizik ve
etikle ilgili felsefi düşüncelerinin hepsi, temel bir kaynaktan doğ

Anaksagoras’a göre, “nous”, “başka türlü anlaşılmayan bir evren için anlaşılır bir taslağı uygulamaya koyan, tümüyle yaygın akıl’dır; bütün şeyleri, onlar olmadan etkileyen maddesel varlıktır” (akt. Soccio, 2010: 140). Bu ilkenin işleyişi “düzenleme”, “düzene sokma”, “çekidüzen verme”,”tanzim etme”, “nizam kurma” olarak betimlenir ve “nous” her şeyi, geçmişi, şimdiyi, geleceği bilir (akt. Peters, 2004: 247). “”Nous” sonsuz ve başına buyruktur, hiçbir şeyle karışmamıştır... o her şeyin en incesi ve en arısıdır, şeyler hakkında her çeşit bilgiye sahiptir, en büyük güç ondadır, ruhun sahip olduğu büyük küçük her şeye nous hükmeder” (Anaksagoras, Fr. 12; Capelle, 2006: 200).

Zihin kavramı felsefeye modern çağla giren bir kavramdır. İlk ve Ortaçağlarda zihin kavramı yerine ruh kavramı kullanılırdı. Dolayısıyla bugün zihin beden sorunu olarak tanımladığımız sorun klasik felsefe literatüründe ruh beden sorunu olarak geçer.

Bireysellik sorunu bir zihne sahip olan bir varlık ya da yapının sorunsalları arasında yer almaz.

Zihin felsefesi felsefenin diğer disiplinleriyle birçok noktada kesişir.