ANALİTİK HİYERARŞİ SÜRECİ

Yöneylem araştırması kapsamında Analitik Hiyerarşi Süreci bir faaliyete etki eden faktörler ve bunlarla ilgili sağlanması istenen koşullar göz önünde bulundurularak, gerçekleştirilebilecek eylem biçimlerini belirlemek ve bunların içinden eniyi olanını seçmek amaçlanmaktadır.

Örneğin bir lojistik işletmesinin, elindeki bütçe olanaklarını aşmayacak ve taşıma kapasitesini en büyük yapacak şekilde kaç araç alması gerektiğine karar vermesi, bir işletmenin işçilik ve malzeme olanaklarını aşmayacak, müşteriye de geciktirmeden siparişini teslim edecek şekilde tezgahlarının üretimini programlaması ya da en fazla karı elde edecek şekilde eldeki sermayenin alternatif yatırım araçlarından hangisine tahsis edilmesi gerektiğine karar verilmesi gibi. Bilindiği gibi, yukarıdaki tür problemlerin çözümü için geliştirilebilecek olan karar modelleri, doğrusal yapıda iseler, kısıtları sağlayan tüm noktaların oluşturduğu uygun çözüm alanı araştırılır ve eğer bu alan boş küme değilse, amaç fonksiyonu değerine göre, eniyi çözüm bir uç noktada bulunabilir. Bu durumda uygun çözüm alanında sayılamayacak kadar çok seçenek olabilir.

Problemlerin çözümü için geliştirilebilecek olan karar modelleri,doğrusal yapıda iseler, kısıtları sağlayan tüm noktaların oluşturduğu uygun çözüm alanı araştırılır ve eğer bu alan boş küme değilse, amaç fonksiyonu değerine göre, eniyi çözüm bir uç noktada bulunabilir. Bu durumda uygun çözüm alanında sayılamayacak kadar çok seçenek olabilir.

Bazı durumlarda, karar problemleri sonlu sayıda seçenek içerir. Bu seçenekler belirli ölçütler açısından değerlendirilir ve sıralanırlar ya da aralarından en iyisi seçilir. Ayrıca, dikkat edilirse karar problemleri sayısal olduğu kadar sayısal olmayan ölçütler de içerebilmektedir.

Karar problemleri sayısal olduğu kadar sayısal olmayan ölçütler de içerebilmektedir. Birim taşıma maliyeti ve filo büyüklüğü, niceliksel olmakla birlikte, lojistik firmasının imajı ve araçların kalitesi niteliksel ölçütler olup sayısal olarak ölçülememektedirler.

Doğrudan ifade edilemeyen tecrübe, imaj, önsezi gibi faktörler kastedilmektedir

Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS), sonlu sayıda seçeneğin ve hem nitel hem de nicel ölçütlerin yer aldığı karar problemlerinde seçeneklerin değerlendirilmesi için kullanılan çok ölçütlü bir karar verme tekniğidir.

Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS), karar problemlerini hiyerarşik bir yapıda ele alır ve ikili karşılaştırma mantığına dayanır.

İkili karşılaştırma, ilgilenilen iki karakteristiğin hangisinin kaç kat daha önemli, tercih edilir, baskın olduğunun değerlendirilmesidir.

Bir problemde söz konusu tüm ölçütleri, olası tüm ikili gruplar şeklinde ele alarak, her birini bir diğerine göre değerlendirmek sayesinde, önemli hiç bir baskınlık ve tercih edilirlik gözden kaçmaz. Fakat çok sayıda ölçütün hepsini birden aynı anda ve sistematik olmayan bir yolla düşünmek, hata yapmaya yatkın değerlendirme süzgecimizde yanlış kararlara yol açabilir.

Hiyerarşinin en üst seviyesinde amaç, ara seviyelerinde ölçütler ve varsa alt ölçütler, en alt seviyede ise seçenekler yer alır. En basit AHS yapısı alt ölçütlerin olmaması durumunda, 3 seviyeli bir hiyerarşiden oluşur: Amaç, ölçütler ve seçenekler.

Hiyerarşik yapıda amaç, ölçütlere bağlıdır. Bir başka deyişle, amacın gerçekleşmesi, tanımlanan ölçütler açısından değerlendirilmektedir.

Ölçütler ise seçeneklerin ne derece tercih edilir olduğunun belirlenmesinde esas alınır. Yaklaşım, önce ölçütlerin birbirlerine göre, daha sonra seçeneklerin her bir ölçüt açısından göreli önem derecelerinin bulunması şeklindedir.

AHS sürecinde işlemler, sırasıyla aşağıdaki adımlardan oluşmaktadır:

1. Karara etki eden ölçütler, uzman görüşleri yardımıyla belirlenir.
2. İkili karşılaştırmalar ile ölçütlerin ağırlıkları hesaplanır.
3. Seçenekler her bir ölçüt açısından yine ikili karşılaştırmalar yardımıyla değerlendirilir.
4. Eniyi seçenek belirlenir, seçenekler sıralanır.

ikili karşılaştırma matrisi AHS’de iki aşamada yer almaktadır:

İlki, ölçütlerin ve varsa alt ölçütlerin göreli önem değerlerini bulabilmek amacıyla oluşturulan ikili karşılaştırma matrisleri. Diğeri ise, seçeneklerin her ölçüt açısından değerlendirilmesinin gerçekleştirildiği ikili karşılaştırma matrisleri.

Bir ölçütün eğer alt ölçütleri varsa, bu alt ölçütler için de ayrıca ikili karşılaştırma işlemleri ile göreceli önem değerleri bulunmalıdır. Daha sonra seçenekler ölçütler açısından karşılaştırılırken, eğer ölçütün alt ölçütleri varsa, seçenekler bu alt ölçütler açısından karşılaştırılır ve alt ölçütlerden aldıkları değerlerin toplamı, seçeneğin alt ölçütlerin bağlı bulunduğu ölçütten aldığı değer anlamına gelmektedir.

Analitik Hiyerarşi Süreci uygulamalarında sık yapılan hatalar ve dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır.

a) Uzman görüşü

b) Gerçek değerlerin bilinmesi durumu

c) Aynı problemde hem negatif hem pozitif ölçütlerin varlığı

AHS, karar vericinin veya karar vericilerin, deneyim ve diğer uzmanlık bilgilerinden hareketle, problemde yer alan ölçüt ve ağırlıkları değerlendirdiği ve karar sürecinde kullanılmak üzere göreli önem değerlerini olabildiğince tutarlı ve kullanılabilir biçimde tahmin ettiği bir yaklaşımdır.

Adım 1 Ölçütlerin göreli önem değerlerinin bulunması

Adım 2 Seçeneklerin ölçütler açısından değerlendirilmesi

Adım 3 Tutarlılık testi

Seçeneklerin ölçütler açısından değerlendirilmesi: Bu işlem sırasında da yine ikili karşılaştırma matrisleri oluşturulur ve benzer şekilde, göreli önem vektörleri elde edilir. Bu kez elde edilen değerler ilgili ölçüt açısından seçeneklerin aldığı puanlar olmaktadır. Fakat bu aşamada gerçekleştirilen işlem, seçeneklerin belirli birer ölçüt açısından birbirleriyle kıyaslanmasıdır.