ENVANTER MODELLERİ

Şirketler kendi ihtiyaçları veya müşterilerinin taleplerini karşılamak için ellerinde envanter bulundururlar.

Şirketler kendi ihtiyaçları veya müşterilerinin taleplerini karşılamak için ellerinde envanter bulundururlar. İşte şirketlerin gelecekteki üretim ve satışlar için elde tuttukları mallara envanter veya stok denir.

Envanter Türleri
Envanter türlerini imalat ve dağıtıma sağladığı katma değer yönünden ele aldığımızda dört guruba
ayırabiliriz.
1. Hammaddeler: Şirketin genellikle dışarıdan satın aldığı doğrudan nihai üretimde kullandığı
nesneler, mallar, elemanlar ve kalemlerdir.
2. Bileşenler: Bileşenler üretim sürecinde henüz tamamlanmamış kalemlere karşılık gelir. Makine
parçalarını, doğrudan nihai ürünün parçası olmayan malların üretim veya hizmetinde kullanılan
stok kalemlerini (paketleme malzemeleri, kırtasiye) ve depolanan hammadde ve malzemeleri bu
grupta düşünebiliriz. Bazı bileşenler doğrudan şirket dışından satın alınarak hammadde
envanterinde stoklanır. Şirketin hammadde kullanarak ürettiği diğer bileşenler ise nihai üretim
ihtiyacı için stoklanır.
3. Süreç içi malzemeler: Üretim sisteminde işlenen veya işlem için bekleyen malzemeler, parçalar
ve bir araya getirilen fakat nihai ürüne dönüşmemiş hammaddeler, süreç içi envanterini
oluşturur. Süreç içi envanter düzeyi üretim programlama sisteminin etkinlik ölçüsü olarak sıkça
kullanılır. Yalın üretim veya tam zamanında üretim yaklaşımında bu envanterin minimum
düzeyde olması amaçlanır.
4. Nihai mallar: Nihai mallar envanteri tamamlanmış ürünlerin stokudur. Bu envanter türü bir
bakıma üretim sürecinin nihai ürünüdür.

Şirketleri ellerinde stok bulundurmaya yönelten nedenlerin başında; ölçek ekonomileri, belirsizlikler,
spekülasyon, ulaşım, lojistik ve kontrol maliyetleri gelir.
Şimdi sırasıyla bunları kısaca açıklamaya çalışalım.

Ölçek ekonomileri: Ölçek ekonomileri kavramı uzun döneme ilişkin olup üretim kapasitesi ölçeği ve
diğer girdilerin kullanım miktarı artarken ortalama birim maliyetlerinde azalmaya neden olur. Ölçek
ekonomilerinde üretilen malların miktarı artarken üretim verimliliği de artar.
Artan ürün miktarı sabit maliyetleri paylaştığı için üretim artışı ortalama birim maliyeti düşürür.
İşlemsel verimlilik içinde ölçek ekonomisi, üretim artışı ile sağladığından her ek birim üretimin
maliyetini düşürür. İşte ölçek ekonomilerinin sağladığı bu avantajdan yararlanmak isteyen şirketler daha
fazla üretim için daha fazla stok bulundurmaya yönelirler.

Belirsizlikler: Belirsizlik bir şirketi envanter depolamaya yöneltmede önemli bir rol oynar. Dışsal
talebin belirsizliği çok önemlidir. Çünkü müşteri tercihlerine uygun farklı perakende ürünlerin stokta
tutulması gerekir. Şöyle ki, bir müşterinin istediği kalem hemen karşılanmaz ise o müşteri başka bir yere
gider ve en kötüsü asla geri gelmeyebilir. Envanter, talep belirsizliğine karşın bir güven (tampon) sağlar.
Tedarik süresinin belirsizliği de şirketleri envanter tutmaya yöneltir. Tedarik süresi siparişin verildiği
zaman ile siparişin geldiği zaman arasında geçen süre miktarıdır. Üretim planlamasında tedarik süresi,
ürünü üretmek için gerekli olan süredir. Gelecekteki talep doğru şekilde tahmin edilse bile, üretim
akışının düzgün gitmesi için şirket güven stoklarını bulundurma ihtiyacındadır. Ayrıca süreli satışları için
yenilenen tedarik süresinin belirsizliği, kriz beklentileri, kaynakların fiyatı, sermaye maliyeti, emek
arzındaki belirsizlikler de bir şirketi envanter depolamaya özendirir..

Spekülasyon: Bir kalemin ve doğal kaynağın değerinin artacağı beklenirse, gelecekte daha yüksek
fiyat ödeyerek onları kullanmak yerine, cari fiyatla büyük miktarda onları satın alarak depolamak daha
ekonomik olabilir. Fiyat dalgalanmasında önemli deneyimi olan şirketler büyük miktarlarda mal
stoklamayı isteyebilir.

Ulaştırma: Transit veya petrol-doğalgaz boru hattı envanterleri ulaştırma süresi pozitif olduğunda
bulunur. Ulaşım süresi fazla olduğunda veya beklenmeyen durumlar için petrol boru hattı envanter
yatırımı önemli olmaktadır.

Değişkenliği Azaltma: Bir ürünün talep yapısındaki değişmeler deterministik veya rassal olabilir.
Ekonomik koşullardaki beklenmeyen değişmeler rassal değişkenlikle sonuçlanırken mevsimlik değişimler
ise deterministik olma özelliğini taşır. En yüksek talep beklentisiyle üretimin ve envanterin depolanması,
üretim hızı ve işgücü düzeyinde oluşabilecek değişmelerin getirdiği aksaklıkları yani değişkenlikleri
gidermede yardımcı olabilir. Bir bakıma beklenmeyen koşulların ve yüksek talebin getirdiği değişkenliği
azaltmak için şirketler ellerinde stok tutmak ister.

Lojistik: Malların satın alımı, üretimi ve dağıtımında ortaya çıkabilen belirli kısıtlar, sistemi envanter
bulundurmaya zorlar. Bazı durumlarda her kalemin minimum miktarlarda satın alınması gerekli olabilir.
Envanter bulundurmayı özendiren diğer neden imalat lojistiğidir. Çünkü tüm stokları sıfıra indirmek
olanaksız olduğu gibi imalat sürecinin sürekliliği için her zaman yeterli düzeyde stok bulundurmalıdır.

Kontrol Maliyetleri: Çoğu kez göz ardı edilen önemli bir konu da envanter kontrol sistemini sağlama
maliyetidir. Daha fazla envanter bulundurma ile minimum düzeyde envanter bulundurma, aynı düzeyde
bir kontrolü gerektirmez. Uzun dönemde ucuz envanter kalemlerinin tedariki ve bu kalemlerin ayrıntılı
kayıtlarını tutmak için işçilik maliyeti daha az olabilir. Kontrol maliyetlerinin, özel bir teknik veya
sistemin belirlenmesinde majör bir faktör olduğu da unutulmamalıdır.

Envanter sistemi kararlarına ilişkin yaygınca kullanılan dört maliyet türü vardır. 

Sipariş veya Üretim Hazırlık Maliyeti
Elde Bulundurma Maliyeti
Stok Tükenme Maliyeti
Satın Alma Maliyeti

Sipariş veya Üretim Hazırlık Maliyeti
Sipariş maliyetleri malzemelerin işletme dışından tedarik edilmesine ilişkin maliyetlerdir. Sipariş
maliyetleri, siparişin yazılması, tedarikçinin seçimi, postalama, haberleşme, faturalama, satın alınan
malzemelerin testi, denetlenmesi ve taşıma gibi maliyetleri içerir.
Üretim hazırlık maliyeti, malzeme parçalarının işletme içinde üretilmesi veya tedarik edilmesine
ilişkin maliyetlerdir. İçsel üretim sistemi için siparişin yazılması, yeni üretime hazırlık için makinenin
aylak kalma maliyeti, hazırlık ve üretim sırasında parçanın bozulma maliyeti, üretim hazırlığının işçilik
maliyeti, üretilen ürünlerin kalite kontrol maliyeti ve işçiliğin yeni üretimi öğrenirken verim düşüklüğü ve
üretim hataları nedeniyle verdiği maliyetler üretim hazırlık maliyetleridir.
Sipariş maliyeti, sipariş edilen veya üretilen envanter miktarına bağlıdır. Çoğu uygulamalarda, sipariş
maliyeti sabit ve değişken iki bileşeni bulundurur.

Elde bulundurma maliyeti zamanın herhangi bir noktasında eldeki fiziki envanter miktarına bağlı tüm
maliyetlerin toplamıdır. Elde bulundurma maliyeti birbirine benzemeyen bileşenleri içerir. Bu bileşenlerin
en önemlileri, sermaye maliyetleri, depolama maliyetleri ve risk maliyetleridir.

Stok Tükenme Maliyeti
Müşteri istediğinde envanter hazır değilse veya üretim için gerekli olduğunda envanter yok ise stok
tükenmesi (stoksuzluk) meydana gelir. Her iki stoksuzluk türüne ilişkin maliyetler vardır. Müşterinin
talebi olan kalemin stoksuzluğu satış kaybına ve müşteri memnuniyetsizliğine neden olur. Müşteri talep
ettiği malı beklediğinde de malın tekrar siparişi için yazışmaların hızlandırılması ile yüksek yükleme
maliyetleriyle karşılaşılır. Üretim için ihtiyaç duyulan kalem stokta olmadığında, üretimin yeniden
programlama maliyeti, stoksuzluk nedeniyle makinelerin durması, ihtiyaç duyulan parçaların acil taşıma
maliyeti ve daha pahalı parçaların ihtiyaç duyulan parça yerine kullanma maliyeti ortaya çıkar. Stok
tükenme maliyetini belirlemek güç olduğunda, birim envanter değerinin %15-20 arasında bir değeri bu
maliyet için kullanması yeterli olabilir.

Satın Alma Maliyeti
Satın alınan mallar için ödeme yapılması zorunludur. Mallar erken veya geç olarak tedarik edilse de
onların satın alma fiyatından ödeme yapılır.
İşletme içinde üretilen mallar için birim satın alma maliyeti doğrudan işçilik, hammadde ve işletme
yönetim giderleri toplanarak elde edilir. Satın alma maliyeti genelde sabit olmasına karşın bazı şirketler,
satın alma miktarını göz önüne alarak fiyat indirimi uygular.

Temel envanter formülasyonu, 1915 yılında tanıtılan ekonomik sipariş miktarı (ESM) modeli olarak bilinir. Bu modelde sadece elde bulundurma maliyeti ile sipariş maliyeti ele alınır.

ESM modeli aşağıdaki varsayımları içerir:

• Talep bilinmekte ve sabittir.
• Envanterden çekilen kalem miktarı aynı olacaktır.
• Birim maliyetler ( satın alma, sipariş ve elde bulundurma) bilinmekte ve sabittir.
• Siparişler stoksuzluğu önlemek için sabit miktarda ve doğru zamanda verilecektir.
• Sipariş için gerekli süre ve sipariş edilecek envanter bilinmekte ve sabittir.
• Elde bulundurma maliyeti belirlenirken, ortalama stok miktarı göz önünde bulundurulur.
• Sipariş edilen miktar her sipariş için aynı olmakta ve hiç değişmemektedir.
• Sipariş edilen malların ulaşımı bir anda olmaktadır.

En az maliyetli sipariş miktarını yani yeni ekonomik sipariş miktarını bulmak (Q değeri) için satın alma, sipariş ve elde bulundurma maliyet toplamı minimum kılınmalıdır.

ESM modeli basit ve fazla varsayım içermesine rağmen 1915 yılından günümüze kadar envanter teorisinde temel model olarak kullanılmaktadır. Bunun nedeni de, envanter yönetiminin birbiriyle çakışan kavramlarını çok iyi ortaya koymasıdır.

Yeniden sipariş noktasının analizi gereklidir.

Bir siparişin verildiği zaman ile malların teslim alındığı zaman arasında geçen süreye tedarik süresi denir.

Elde bulundurma maliyeti: Yıllık (dönemlik) elde bulundurma maliyeti birim ürünün stokta bulundurma maliyeti ile ortalama stok düzeyinin çarpılmasıyla belirlenir.

Hazırlık maliyeti: Hazırlık maliyeti makinenin temizleme, hazırlama ve düzenleme masrafları veyabir üretim hattını üretime hazırlamadan doğan masraflardır.

Hazırlık maliyeti yıllık hazırlık maliyetinde üretilen parti sayısı ile bir partinin hazırlık maliyetinin (v) çarpılmasıyla elde edilir.

Toplam maliyet: Dönem başına(yıllık) envanter masrafı, imalat, hazırlık ve elde bulundurma masraflarının toplamıdır.

Bazı durumlarda bir şirket satış kaybına uğramadan stok eksikliği çekebilir. Özellikle talep yoğun
sektörlerde, yönetici müşteri kaybetmeyeceğine inanırsa, zaman zaman planlı bir şekilde stoksuz
çalışarak, talebi bir süre geciktirebilir. Şöyle ki, müşteri kısa bir dönem beklerse, mallar gelir gelmez veya
üretilir üretilmez hemen kendisine öncelik verilerek ulaştırılacağı sözü verilir. Bu tür müşteri
siparişlerinin giderilmesinde karşılaşılan stoksuzluk durumuna birikmiş sipariş de denir.

Elde bulundurma maliyeti: Yıllık stok elde bulundurma maliyeti, ortalama stok miktarı ile stoktaki
birim kalemin elde bulundurma maliyetinin çarpımıyla bulunur