Kümelenme

Kümelenme kavramına literatüre bugünkü anlamını yükleyen Amerikalı bilim insanı Michael Porter’dır. Porter, 1990 yılında yayımlanan Ulusların Rekabet Üstünlüğü (The Competitive Advantage of Nations) adlı eserinde kümelenme (cluster) kavramını açıklamıştır.

Porter kümelenmeyi genel olarak “aynı sektörde faaliyet gösteren, aralarında işbirliği ve aynı zamanda rekabet olan işletmelerin ve onlara mal/hizmet sunan tedarikçilerin, ilgili kurumsal yapıların (üniversiteler, meslek kuruluşları, iş koluyla ilgili standartları belirleyen ve kontrol eden kurumlar, gibi) aynı coğrafi bölgede yoğunlaşmaları” olarak ifade etmiştir.

Kümelenme kavramının temeli Marshall’ın “sanayi bölgesi” kavramına dayandırılmaktadır. Sanayi bölgesi terimi, bilginin, öğrenme aracılığıyla paylaşıldığı bir topluluk olarak tanımlamıştır. Ayrıca Marshall’ın sanayi bölge kavramsallaştırması girişimciyi rakipleriyle birleştiren ticari sosyal ve teknik anlaşmalar bütünü olarak tanımlanabilir.

Küme faaliyetlerinin ilk oluştuğu ülke İtalya’dır. 1970 ve 1980’li yıllarda Üçüncü İtalya olarak bilinen bölgede yer alan kümeler; yatırım, istihdam, katma değer ve verimlilik göstergeleriyle önemli bir sanayi performans ortaya koymuşlardır. Kümelenmeye uluslararası ilgi Arnaldo Bagnasco tarafından 1970’li yıllarda özellikle “Üçüncü İtalya” kavramının ortaya çıkması ile başlamıştır. Kuzey Bölgeleri (İkinci İtalya) fakir, Kuzeybatı (Birinci İtalya) ise geleneksel olarak zengin ama ciddi bir ekonomik kriz içindedir. Üçüncü İtalya ise KOBİ’lere dayalı yerel gelişme gösteren bir bölgedir. KOBİ’lerin oluşturduğu birçok sektör kümelenme birlikte belirli bir bölgede bir araya gelmiş, sektörler hızlı bir gelişim göstermiş, ihracat yapar duruma gelmiş ve yeni istihdam alanları oluşturmuştur. 

Kümelenme kavramının geçmişine ilişkin literatür, uygulama ve teorik kaynaklı tartışmalar giderek artmaktadır. Kavrama ilişkin ortak bir tanım olmamakla birlikte yazarların kendi bakış açıları ve çalışma alanı ile ilgili bir tanım bütünlüğü sağlamaya çalışılmaktadır. Bu nedenle tanımın yanı sıra tanımlamada yer verilen temel olguların incelenmesi önem kazanmaktadır. Yapılan çalışmalara göre kümelenme kavramını tanımlamada yer verilen olgular şunlardır:

• Mekan/yer/bölge
• Firma
• Paydaş
• İş birliği 
• Rekabet
• Yoğunlaşma
• İlişki biçimi
• Sosyal sermaye/güven
• Yenilikçilik

Çoğu tanım, kümelenme kavramını, üretim süreçlerinde yer alan malların, hizmetlerin ve/veya bilginin değişimi yoluyla yakından ilişkilendirilen uzmanlaşmış örgütlerin lokalize ağları olarak tanımlamaktadır. Buradan hareketle kümelenme kavramı farklı sektörlerde farklı kavramlara değer vermiştir. Kümelenmeyi tanımlayan olgular yaşanan gelişmeler ışığında yeniden düzenlenebilir. Çünkü değişen çevre koşulları ve rekabet kümelenme kavramını tanımlayan olguları yeniden düzenleyebilir.

Tüm kümelenmelerin gelişimi farklıdır fakat hepsinin gelişiminin kolaylaştırılmasında benzer araçlar kullanılır. Bir kümelenme gelişim süreci birkaç çeşitli basamak içerir. Bütün kümelenmelerin kendine has şartlarının ve dinamiğinin olduğu bilinmelidir. Bununla birlikte tüm çerçeve, yerel koşullara uymak zorundadır. Bir bakış açısına göre kümelerin gelişimi 4 aşamada incelenebilir.

• İlk olarak küme ilişkilerine yardımcı olan ilgili sanayi grupları ve kapsam ekonomilerinin varlığıdır. Bu nedenle, kümelenmeler, ölçek ekonomileri tarafından yönlendirilen, dinamizmin, tamamlayıcı olan yeteneklerin ve faaliyetlerin birleşiminden ortaya çıkmaktadır. Teknolojiler, iş modelleri ve endüstriler değiştikçe zamanla kümede faaliyet kolları da değişmektedir.
• İkincisi, küme gelişimi coğrafi yakınlık ile şekillenir. Kümeler yerel bağlantıların yoğunluğunu yansıtır. Yerel kümeler, belirli yerel koşullara ve ortaklara erişim sağlayan benzersiz rekabet avantajlarının kaynağı olabilir.
• Üçüncüsü, ilgili faaliyetler arasındaki iş birliği ve rekabetin etkileşimidir. Bu etkileşim ortak araştırma veya eğitim çabalarında iş birliği yoluyla olabilir. Ancak rakip firmalar arasındaki yoğun rekabet, onları daha farklı stratejileri benimsemeye, üretkenliği ve yeniliği artırmaya zorlayabilir.
• Dördüncüsü, kümelerde ortaya çıkabilecek dinamiklerin belirli bir merkez tarafından yönlendirilmesidir. Mevcut faaliyetler ve birimler kümesi azsa olası bağlantıların sayısı da azdır. Birimlerin sayısı arttıkça, olası etkileşimler orantılı olarak daha fazla büyür. Bu, kümelerin belirli bir boyutun ötesine geçtiğinde önemli ölçüde daha yüksek performans ve büyüme göstermeye başladığı şeklindeki bir büyümenin varlığına işaret eder .

Kümenin oluşmasını tetikleyen faktörler şu şekilde sıralanmaktadır:

• Doğal kaynaklar, konum
• Özgün iş çevre koşulları
• Güven kaynağı firmalar
• Mevcut kümeler

Kümelerin ortaya çıkışı kendiliğinden var olsa da gelişerek rekabetçi ve değer üreten olgun kümeler hâline gelmeleri için genellikle dışarıdan müdahale ve desteğe ihtiyaç duyulur. Tüm kümelenmelerin gelişimi farklıdır fakat hepsinin gelişiminin kolaylaştırılmasında benzer araçlar kullanılır. Bütün kümelenmelerin kendine has şartlarının ve dinamiğinin olduğu bilinmelidir. Bununla birlikte tüm çerçeve, yerel koşullara uymak zorundadır. 

Dört temel yoğunlaşma durumu söz konusudur. Bunlar şu şekilde açıklanabilir:

• Endüstri bölgesi: Firmaların daha çok birbirlerinin tedarikçisi olduğu kümedir. Üretim süreci içindeki sınırların kümenin çekirdeğini oluşturduğu dar tanımlanmış sanayilerden oluşmaktadır. Coğrafi olarak yoğunlaşan işletme gruplarının
  ekonomik, sosyal ve toplumsal ilişkilerin artırdığı küme şeklidir.
• Kentsel yığılmalar: Bir metropol alanı, iş gücü piyasası veya başka bir işlevsel ekonomik birim olarak tanımlandığı bir kümedir.
• Kümeler: Bir ekonomide ilgili sektörlerin bir yerde toplanmalarıdır. Bu sektörler arasında çok önemli değerleri ve bilgileri paylaşan ve işletmeler arasındaki rekabet ve iş birliğinin yaşandığı küme şeklidir.
• Yenilikçi yığılmalar: Araştırma ve geliştirme potansiyelinin ve yüksek yenilik dinamiklerinin olduğu kümelerdir. 

Kümeler, kapsamına, boyutuna, ilişkilere ve gelişme durumuna göre her biri farklı özellikler altında çeşitlendirilebilmektedir. 

• Kapsamına göre kümeler (yerel ve dışa dönük kümeler)
• Boyutlarına göre kümeler (yoğunluk, en ve derinlik kümeler)
• İlişkilere göre kümeler (dikey, yatay, kompleks ve kapsayıcı kümeler)
• Gelişme durumlarına göre kümeler (çalışan, gizli, potansiyel, politik güdümlü kümeler)

Belirli bir konuda beceri kazanmış işletmenin değer zincirinde yer alan diğer paydaşlarla birlikte oluşturduğu coğrafi yoğunlaşma, “yığın” olarak tanımlanmaktadır. Bu yığınlar arasından, işletmelerin sürdürülebilir rekabet sağlamak amacıyla bilinçli bir iş birliği yaratabilen gruplara ise küme denir. Rekabet anlayışı, yenilikçilik ve iş birliği kümeyi diğerlerinden ayıran en önemli özelliklerdir.

Çoğu iş sürecini temsil eden doğum, büyüme, düşüş ve kaybolma gibi anları içeren yaşam döngüsü, küme modelleri için de mevcuttur. Kümelerin yaşama döngüsü aşamaları şu şekilde ele alınmaktadır:

• Küme başlangıcı
• Küme gelişimi
• Küme olgunlaşması
• Kümenin gerilemesi veya durgunluğu
• Kümenin sonlanması 
• Kümelenmenin yeniden icadı ve ileriki gelişim

Kümelenmeden bahsedilebilmesi için değer zincirinde yer alan işletmelerin varlığı yeterli değildir. Sektörü etkileyen hükûmet politikaları, araştırma toplulukları, finans kurumları ve şirketler küme ekosisteminde yer almalıdır. Buna göre kümelenme aktörleri hükümet, araştırma toplulukları, işletmeler ve finans kurumlarıdır. 

Hükûmetin şeffaf bir siyaset ve ekonomi politikası yürütmesi bölgenin veya ulusun fiziksel altyapı, eğitim, sağlık gibi girdi kapasitelerini geliştirmesi, doğal olarak devletin rolü kapsamındadır. Hükûmet “küme kolaylaştırıcısı”dır. Çok sayıda paydaşın bir küme etrafında toplanmasının alt yapısını oluşturur. Devletin hedefi; yeni kümeler oluşturmaktan çok, mevcut kümelerin fiziksel altyapılarını geliştirmek olmalıdır.

Hükûmet veya kamu tarafından kümelenme girişimlerini etkileyebilecek üç ana politika olmalıdır. Bunlar;

(1) bölgesel veya KOBİ politikaları

(2) yatırımları çekmek için politikalar ve

(3) araştırma ve yenilik politikalarıdır.

Hükûmetin ve kamunun temel görevi, bölgenin sosyal ve politik istikrarını sağlamak, şirketlerin kamu yönetimine olan güvenini tesis etmek ve yatırımları haklı çıkarmak için ekonomik bir ortam garanti etmektir. 

Michael Porter’ın Elmas Modeli belirli bir ulustaki belirli endüstrilerin uluslararası rekabet edebilir olduğunu açıklamaya odaklanan elmas şeklindeki bir çerçevedir. Neden bazı ülkelerdeki bazı şirketler bir inovasyon yeteneğine sahipken diğerleri inovasyon yeteneğine sahip değildir? Porter, herhangi bir şirketin uluslararası arenada rekabet edebilme yeteneğinin temel olarak farklı ülkelerdeki belirli - endüstrilerin sahip olduğu birbiriyle ilişkili konum avantajları setine dayandığını savunmaktadır: Bunlar, “Faktör Koşulları, Talep Koşulları, Firma Stratejisi, Yapısı ve Rekabet ve İlgili ve Destekleyici Endüstrilerdir.”

Porter’a (1990) göre, bir ülkenin faktör koşulları beş gruptur. Bunlar insan kaynakları, fiziksel kaynaklar, bilgi kaynakları, sermaye kaynakları ve altyapıdır. Bunları açıklamak gerekirse;
• İnsan kaynakları; iş gücünün nicelik ve niteliği, maliyetleri ve iş ahlakı ile ifade edilmektedir.
• Fiziksel kaynaklar; ülkedeki arazi, su, mineraller, iklim, hammadde, enerji gücü kaynaklarının durumu, miktarı, maliyeti ve
kalitesi ile ifade edilmektedir.
• Bilgi kaynakları; ülkelerin mal ve hizmetlere ilişkin pazar, bilimsel ve teknik bilgisi, araştırma ve istatistik enstitülerinin ve üniversitelerin varlığı ile ifade edilmektedir.
• Sermaye kaynakları ile finansal sermayenin miktar ve maliyetleri ile doğrudan yabancı yatırımlar tanımlanmaktadır.
• Altyapı; ulaşım, iletişim ve sağlık imkânları ve benzeri unsurlar olmakla birlikte aynı zamanda ülkeyi yatırım için cazip kılan niteliklerdir. 

Talep koşulları, üretilen mal ve/veya hizmete olan talep değişkenlerini ifade etmektedir. Bunlar nitelikli talep, ihracat ve yeni pazar olanakları olarak tanımlanabilmektedir. 

Talep koşullarının üç temel özelliği vardır. Bunlar; (1) Alıcı ihtiyaçlarının doğası (2) iç talebin büyüklüğü (3) iç talebin uluslararasılaşmasıdır. 

İlgili ve destekleyici endüstrilerin varlığı, endüstriye önemli bir rekabetçi avantajı sağlar. İşletmeler müşteriler için değer yaratmak ve daha rekabetçi olmak için genellikle diğer işletmelerle ittifaklara veya ortaklıklara girerler. Özellikle tedarikçiler, daha verimli ve daha kaliteli girdiler, zamanında geri bildirim vb. yollarla inovasyonu artırırlar. Yerli şirketlere küresel olarak rekabet edebilmelerine yardımcı olan güçlü, ilgili ve destekleyici endüstriler oluşturmak genellikle yıllarca sıkı çalışma ve yatırımlar gerektirebilir. Bununla birlikte, bu faktörler bir kez yerleştiğinde, tüm bölgeye veya ülkeye yarar sağlamaktadır.

Elmas modele iki ilave faktör olarak eklenen şans ve hükûmet uygulamalarıdır. Şans faktörü genellikle terör, savaş, göç ve doğal afetler gibi dış olayların bir ülkeyi veya endüstriyi olumsuz etkileyebileceği veya fayda sağlayabileceği olasılığı olarak tanımlanır. Bununla beraber, rastgele olaylar da içerir. Bu olaylar, hükûmetin veya bireysel şirketlerin kontrolü dışındadır. Porter’e göre hükûmetler rekabetçi endüstriler yaratamazlar; bunu sadece şirketler yapabilir. Daha ziyade hükûmetler şirketleri arzularını artırmaya ve daha da yüksek bir rekabetçilik seviyesine geçmeye teşvik etmelidir. Bu altyapı, eğitim sistemi ve sağlık sektörü gibi özel faktör koşulları için çeşitli kanunlar uygulayarak iç rekabeti teşvik etmelidir. Böylece hükûmet, elmas modelde yer alan faktörlerin alt yapısını oluşturarak kümenin gelişimine katkı yapabilir.

Türkiye’de pek çok kümelenme çalışması mevcuttur. Kayseri mobilya, Sivas doğal taşlar, Samsun dış ticaret işlemleri, Erzurum- Kars kış turizmi, Gaziantep makine halısı, İzmir organik gıda, Sultanahmet bölgesi turizm sektörü, Adıyaman tekstil ve hazır giyim, İnegöl mobilya sektörü, Marmara otomotiv, Şanlıurfa organik tarım, Mardin gıda ürünleri bu kümelenme çalışmaları arasında  gösterilebilir.