YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Osmanlı, Tanzimat Fermanı (1839) ile resmen haber verdiği rejim değişikliğini, başka bir söyleyişle meşrutiyeti, fermanın daha öncesindeki yıllardan, hemen hemen 19. yüzyılın başlarından itibaren gerçekleştirme çabası içerisine girer. Fakat Osmanlı dünyasında monarşi dışındaki devlet yönetim biçimlerinden ilk bahis, bu tarihlerden çok daha önce ve Usûlü’l Hikem fi Nizamü’l-Ümem (1731) iledir. Usûlü’l Hikem fi Nizamü’l-Ümem, İbrahim Müteferrika tarafından yazılmıştır ve III. Ahmet’in fermanı (5 Temmuz 1727) ile İstanbul’da kurulan Matbaa-i Âmire’de basılan ilk kitaplardandır.

Meşrutiyet Osmanlı insanının kavramlar dünyasına 19. yüzyılda girmiş ve iki kez denenmiştir. Bunların ilki 23 Aralık 1876, ikincisi ise 24 Temmuz 1908 tarihlerindedir. Her ikisinin de ilanı sırasında Osmanlı tahtında sultan olarak II. Abdülhamit vardır.

3 Kasım 1839’da ilan edilen Tanzimat Fermanı, Osmanlı İmparatorluğu için siyasal ve sosyal anlamda pek çok değişimin ve yeniliğin başlangıcı sayılmaz. Çünkü neredeyse bir asrı aşkın bir zamandır yavaş yavaş birtakım yenilikler hayata geçirilmektedir. Tanzimat Fermanı bütün bunların devlet eliyle kabulü ve ilanı anlamını taşır. Devlet bu fermanla önemli bir kısmını hayata geçirdiği yenilikleri, kendi sınırları içinde yaşayan insanlar kadar dünya ile de paylaşır. Sultan Abdülmecit döneminde, Sadrazam Mustafa Reşit Paşa tarafından ilan edilen Tanzimat Fermanı, gerçekten de Osmanlı dünyası için 18. yüzyıl başlarından itibaren yavaş yavaş uygulamaya konulan değişim hareketlerinin nihayet ulaştığı noktadır. Toplumsal dinamiklerden başka Patrona Halil (1730) ve Kabakçı Mustafa (1807) isyanları gibi büyük kanlı direnişler dolayısıyla sık sık kesintiye uğramış ve bu sebeple de mütereddit adımlarla yürütülmüş olan Batılılaşma, Tanzimat’ın ilanıyla hem resmen hem de açık olarak hayata geçirilmiş olur.

Tanzimat Fermanı’nı ilan eden Sultan Abdülmecit’in ölümünden (25 Haziran 1861) sonra tahta geçen bütün sultanlar, meşrutiyetin ilanı sözünü vermişlerdir. Ancak başta Abdülaziz olmak üzere sultanların tahta geçtikten sonra rejim değişikliği ilanı için şartları uygun bulmadıkları ve bu konuda ayak sürüdükleri anlaşılmaktadır. Bu durum, Tanzimat Fermanı’yla vaat edilenlerin hayata geçirilmediğini düşünen ve Osmanlı’nın yenilenmesi için rejim değişikliğine inanan aydınların giderek devletten uzaklaşmalarına ve devletin karşısında yer almalarına sebep olur. Sonuç olarak bir mücadele alanı oluşturmak ve güç birliği sağlamak üzere örgütlenerek Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ni kurarlar.

1880’lerin başına kadar daima meclisin açılacağı zannıyla hareket edilir. Fakat bundan sonra Osmanlı ülkesinde 30 yıl sürecek monarşiye dönülür. Bu süre içinde Kanun-ı Esasi “şeklen” yürürlükte kalır. Ama Osmanlı ülkesinde bundan sonraki meşrutiyet ve meclis deneyimi için 1908 Meşrutiyeti’ni beklemek gerekir. Ancak Abdülhamit, meşrutiyetin başarısız olmasının sebepleri üzerinden giderek Osmanlı ülkesinin geleceğinin, İttihad-ı İslam anlayışında olduğunu düşünmeye başlar.

Fakat bu arada 1889’da kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti gizlice çalışmalar yapmaya ve devlet üzerinde bir baskı oluşturmaya başlamıştır.

Osmanlı’nın ilk meclis-i mebusanı birinci çalışma dönemini 20 Mart 1877 - 28 Haziran 1877 tarihleri arasında gerçekleştirir. Meclisin ikinci çalışma devresi ise 13 Aralık 1877 - 13 Şubat 1878 tarihleri arasındadır. Osmanlı Rus savaşı, meclisin ikinci çalışma devresinde başlar. Osmanlı ordusu, doğuda Erzurum’a batıda ise Sofya’ya kadar gelen Rus ordusu karşısında ağır kayıplar vermektedir. Bu durum ister istemez meclisin çalışmalarını da etkilemiştir. Özellikle Hristiyan milletvekillerinin meclis çalışmaları sırasında kendi milletlerinin çıkarlarını gözeten yorum ve yönlendirmeler yapmaya başladıkları fark edilir. Bu durum Osmanlı ülkesinin henüz meşrutiyete hazır olmadığını ve bütün çabalara rağmen ırk ve din farklılığını bir yana bırakmış bir Osmanlı milletinin meydana gelememiş olduğunu düşündürür. Meclis çalışmalarına katılarak bütün bunlara tanık olan Sultan II. Abdülhamit, böyle bir meclisin Osmanlı ülkesini temsil etmediğini ve devleti selamete götüremeyeceğini düşünerek Kanun-ı Esasi’nin kendisine verdiği hakkı kullanmayı ister. Ardından savaş gibi önemli durumlarda meclisin çalışmasına gerek olmadığını ileri sürerek meclisi süresiz tatil eder.

Yeni Osmanlılar Cemiyeti, 1840’tan itibaren Avrupa’da yayılan “jeune: genç” terimi dolayısıyla “Genç Türkler” olarak da anılmıştır. “Jeunelük Avrupa’da ulusçuluk ve meşrutiyetçilik, hatta cumhuriyetçilik yanlısı olmak anlamına geldiği hâlde, Türkiye’de bu hem din, hem devlet düşmanlığı anlamına geliyordu. Bu yüzden Avrupa’ya giden ‘genç’ler, ‘Türkistan’ın Erbab-ı Şebabı’, ‘civan’ gibi sözcükleri bırakarak, fakat ne ‘jeune’ ne de ‘Türk’ sözcüğünü alarak kendilerine uygun ad olarak nizamnamelerine ve mühürlerine ‘Yeni Osmanlılar’ adını koydular. Bu rast gele bir sözcük oyunu değildir, çünkü onlar için ne ‘jeune’lük ne de ‘Türk’lük bir anlam taşırdı.” (Berkes, 2016, s. 282-283). Zira onlar Osmanlı milletinin varlığına inanıyor ve Osmanlı’nın yaşamaya devam etmesi için devletin meşrutiyeti ilan etmesinin şart olduğunu düşünüyorlardı. “Bu genç ihtilalcileri birleştiren şey, Avrupa medeniyeti hakkındaki umumî bir bilgi ve Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılıp parçalanması hususundaki ortak endişe idi.” (Mardin, 2010, s. 18).

28 Şubat 1856’da ilan edilen Islahat Fermanı, on yedi yıl önce ilan edilmiş olan Tanzimat Fermanı’nın ileri planda bir devamıdır.

Osmanlı Türkçesinde kavram bulunup yaygınlaşıncaya kadar “anayasal monarşi” anlamında “nizam-ı serbestane” [serbest düzen] tabiri kullanılır. “Daha
sonra bu tabirin yerine İslamî referansı da olan ‘usul-i meşveret’ terkibi yaygınlaşmıştır.”
(Hanioğlu, 2004, s. 388). İlk olarak sultanın yetkilerinin anayasa ve meclisle sınırlanması gerektiğine inanan Yeni Osmanlılar tarafından kullanılan “usul-i meşveret”, şeriata uygun anayasal monarşi anlamını taşımaktadır.

Meşrutiyetin fonksiyon olarak monarşi ile cumhuriyet arasında yer aldığı ve monarşiden ideal yönetim biçimi olan cumhuriyete geçişte bir “ara rejim” anlayışı olduğu söylenebilir. Bu noktadan değerlendirildiğinde meşrutiyet, ne monarşi ne de cumhuriyettir.

İki meşrutiyet ilanı arasında Osmanlı ülkesinde “istibdat” adı verilen, şiddeti gittikçe artan, özellikle de basın ve düşünce faaliyetleri üzerinde hissedilen bir “baskı” rejimi vardır.

İkinci Meşrutiyet’in ilanını takiben yapılan ve İttihat ve Terakki ile Ahrar fırkaları
arasında geçen seçimler sonunda yola İttihat ve Terakki ile devam edileceği kararı çıkmıştır. Fakat memnuniyetsizlikler üzerine “31 Mart Vak’ası” olarak tarihe geçen ayaklanma meydana gelir. Sultan II. Abdülhamit tahttan indirilir.

Tanzimat Fermanı 3 Kasım 1839’da ilan edilmiştir.

Islahat Fermanı’nda yer alan maddelerin bir kısmı uygulanamamış olsa bile Osmanlı’ya ait hükümranlık hakları paylaşıma açılmış, devletin iç ve dış siyasetinde yabancı devletler için çok açık bir müdahale zemini hazırlanmıştır: “Osmanlı Devleti, bu fermanı ilan ettiğini dünyaya açıklamakla, hükümranlık haklarını yalnız şekil yönünden kurtarmış oluyordu. Gerçekte ise, Osmanlı İmparatorluğu’nun Hristiyan tebâasının refahını düşünmek ve bu hususta gereken kararları almak Avrupa’nın büyük devletlerinin eline geçmişti. Daha sonraları için Avrupa müdahalesinin hukuki dayanağı olarak gösterilecek ferman, Müslümanlar tarafından ‘imtiyaz fermanı’ olarak nitelendirilmiştir.” (Yazıcı, 2002, s. 23)

1789’da gerçekleşen ve bütün Avrupa’nın yeniden yapılanmasına sebep olan Fransız İhtilali, başlangıçta sadece Avrupa ülkelerini ilgilendiren bir durum gibi görünürken giderek Osmanlı’yı da etkisi altına alır. Osmanlı ise III. Selim’in
tahtta olduğu bu yılları kendi iç düzenini kurmakla değerlendirir.

“Mukaddime” Şinasi tarafından Tercüman-ı Ahval gazetesine yazmıştır.

İki tür milliyetçilik modeli vardır. Bunlardan ilki kan ve ırk gibi daha köktenci bağları esas alan Alman milliyetçiliğidir. Bu doğal milliyetçiliktir. Diğeri Fransız
milliyetçiliği olarak adlandırılan, birlikte yaşamayı ve ortak bir kültür alanı oluşturmayı esas alan anlayıştır. Bu yapay ve vicdani milliyetçiliktir. Alman milliyetçiliği bir imparatorluk olan Osmanlı için şüphesiz akılcı bir yaklaşım
olamazdı. Osmanlı bu konuda gerçekçi bir değerlendirmeyle Fransız milliyetçiliği modelini benimsemiştir.

Kanun-ı Esasi’nin ilanından sonra sıra, meşrutiyet için gerekli olan meclis-i mebusanın oluşturulmasına gelir. Ancak Osmanlı’nın bir seçim kanunu yoktur. Bu sorun bir “talimat-ı muvakkate” ile çözülür ve seçimlere gidilir.

‘Talimat-ı muvakkate’, Mithat Paşa tarafından hazırlanmış olan ve seçimlerin nasıl yapılacağı ile ilgili düzenlemeleri yapan yedi maddelik bir metindir.

Tanzimat Fermanı ile devlet tarafından resmen ilan edilen Batı yönlü değişim, edebiyat sanatı üzerinden kendini 1860’ların başından itibaren ortaya koymaya başlar. Batı edebiyatından yapılan ilk tercümelerin, Batılı anlayışla yazılmış ilk telif eserin ve ilk özel gazetenin yayımları bu tarihtedir.