YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Doğru cevap C seçeneğidir. Sayfa 134’de 1889-1908 DÖNEMİ: İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DOĞUŞU ana konu başlığındaki açıklamalarda “1969 seçimlerinde “1889 mayısında Askerî Tıbbiye mektebinde “İttihad-ı Osmanî” adıyla bir yapı teşekkül etmeye başlar. Cemiyetin kurucuları hepsi de tıbbiye öğrencisi olan İbrahim Temo (İbrahim Ethem, 1865-1939), Abdullah Cevdet (1869-1932), İshak Sükûti (1868-1902), Mehmet Reşid (1873-1919) ve Hüseyinzade Ali (Turan,1864-1941)’dir.” Şeklinde açıklanmıştır.

A, B, D ve E seçeneklerindeki durumlar böyle olunca Abdülhamit iç ve dış tehditleri bertaraf edebilmek adına gittikçe ağırlaşan bir istibdatla ülkeyi yönetmeye başlar. Ülkenin kırılgan yapısından dolayı savunma hâlini alır, basın üzerinde sansür mekanizması devreye girer, muhalif görülen bazı aydınlar sürgün edilir vs.

3 Aralık 1895 tarihli Meşveret’te derginin İttihat ve Terakki’nin yayın organı olduğu hatırlatıldıktan sonra cemiyetinin amaçları maddeler hâlinde sıralanır. Burada dikkati çeken noktalardan birisi, hemen başta dertlerinin hanedanı devirmek olmadığını dile getirmeleridir. Niyetleri ve amaçları şunlardır:

Süleymaniyeli Şeyh Ahmed, Çerkes Hüseyin Daim Paşa, Arif Bey, Hoca Nasuh Efendi, Arnavut Cafer Paşa gibi isimler, Abdülmecid’e karşı bir hükûmet darbesi yapmak için gizli bir cemiyet oluşturur. Cemiyet üyeleri ifşa olduktan sonra Kuleli Kışlası’nda sorguya çekildiği için tarihe bu adla geçer. Cemiyetin gayesi “Halkı ve askeri, saltanat-ı seniyye aleyhine kaldırarak heyeti devleti tağyir ile usul ve kavanini bozmak” diye tespit edilmiştir. Cemiyet, taraftar kazanmak için, şeriat için çalıştıkları propagandası yapar ve özellikle Ferik Çerkes Hüseyin Paşa aracılığıyla sefalet içinde yaşayan Çerkeslerin desteğinin alınacağı düşünülür.

III. Ahmed saltanatında ve Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın sadrazamlığı sırasında cereyan eden Patrona Halil isyanı, Lale Devri’ni sonlandıran isyan olarak bilinir. 28 Eylül 1730’da başlayıp haftalarca süren isyana, bir dizi siyasi gelişme sebep olmuştur. İlk sebep Damat İbrahim Paşa’nın sadareti sırasında yaşanan Avusturya yenilgisi ve paşanın barışçıl politikalarının savaş yanlısı yeniçeriler arasında huzursuzluk yaratmasıdır. Ardından savaş yanlısı yeniçerileri ve halkı memnun etmek adına oldukça zor koşullar altında İran’a savaş açılır ve Osmanlı bu olaydan ağır yaralar alarak çıkar. Savaşın yaralarını sarmak içinse daha önce de zaman zaman alınan ama giderek kalıcı hâle gelen “imdadiyye” vergilerine başvurulur ve buna bazı başka vergiler de eklenir. Bu durum zaten ağır vergi yükü altında yaşayan halkın tahammülünü zorlayacaktır. Diğer taraftan kendileri vergi yükünün altında ezilmesine rağmen III. Ahmed’in ve sadrazamının şatafat içinde yaşadığını ve İbrahim Paşa’nın nepotizm uyguladığını düşünen başta İstanbul’daki esnaf loncaları olmak üzere Anadolu’dan da iştirak eden huzursuz gruplar bir araya gelmeye başlar.

Osmanlı Devleti’nin Batı yöntemleriyle bir kamuoyu oluşturmaya çalıştığı ilk iletişim aracı Takvim-i Vekâyi’dir. 1831’de yayımlanan ve 5000 tirajla Fransızca, Rumca, Ermenice, Arapça ve Farsça nüshalarla basılmış bu Osmanlıların ilk resmî gazetesi ciddi bir kamuoyu oluşturma aracı olarak kullanılmıştır. Özellikle Vekayi-i Mısriyye ile 1832-33 yılında giriştiği polemik, onu kamuoyunda etkili bir yere getirmiştir. Aynı zamanda II. Mahmut’un yapmaya giriştiği yenilikler konusunda halkı aydınlatmak, halkın desteğini sağlamak amacı taşımaktadır.

Basın imkânlarının genişlemesi aynı zamanda muhalefetin çeşitlenmesini ve güçlenmesini de beraberinde getirmiştir. Başta Tasvir-i Efkâr ve Muhbir olmak üzere yukarıda da bahsedilen Ziya Paşa ile Namık Kemal’in Londra’da çıkardıkları Hürriyet, Mehmet ve Reşat beylerin Paris’te çıkardıkları İttihat, Mehmet Beyin Cenevre’de çıkardığı İnkılâp, Paris’te çıkan Ulûm ve Lyon’da yayımlanan Muvakkaten Ulûm Müşterilerine adlı gazeteler araştırmacılar tarafından Yeni Osmanlı basını olarak adlandırılmaktadırlar. Bu yayın organlarının üzerinden yapılan muhalefet 19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti ve toplumu üzerinde oldukça etkili olmuştur. İdeolojik muhalefet hareketlerinin düşüncelerini yaymada en önemli araç gazete, dergi gibi süreli yayınlar olmuştur.

Araştırmacılar, Fransız İhtilali’nin üç ana sebebi bulunduğunda birleşmektedirler: Eski rejimin kötü yönetimi, felsefi düşünceler ve basın hürriyeti. Başta kralın keyfî yönetimi olmak üzere, aristokratların ve bürokratların yönetimdeki ağırlığının türlü yolsuzluklara yol açması özellikle yoksul geniş kitlelerin memnuniyetsizliğini artırmıştır. İhtilal’in asıl dinamiğini bu muhalif kitleler oluşturmuştur. Bu kitlenin hoşnutsuzluğu Aydınlanma felsefesinin etkisiyle demokrasi düşüncesinin gelişmesine doğru evrilir. Montesquieu’nun (1689-1755) meşruti bir kraliyet anayasası tezini işleyen, yargı, yasama ve yürütme erklerinin birbirinden ayrılmasını öneren Kanunların Ruhu (1748); Jean-Jacques Rousseau’nun (1712-1778) milletin yönetime katıldığı cumhuriyetçi bir yönetimin, ulus-devlet anlayışının temellerini atan Sosyal Sözleşmesi (1762), Voltaire’in (1694-1778) yazıları, Diderot (1713-1784), d’Allambert (1717-1783) gibi ansiklopedistlerin akıl, bilim, birey ve toplum hakları gibi konularda yazdıkları yazılarda ortaya atılan hürriyet, adalet, eşitlik, kardeşlik, milliyetçilik gibi düşünceler, söz konusu geniş kitlelerce benimsenip rejimi değiştirecek bir güç hâlini almıştır. Gelişen basın yayın imkânları da yukarıdaki iki ögeyi birleştirmeye, iktidarın aleyhine olan düşüncelerin yaygınlaşmasına yarar.

Kanun-ı Esasi’nin oluşturulma evresi şu şekilde gelişir: Midhat Paşa’nın Kanun-ı Cedit (Yeni) adındaki tasarısı her şeyden evvel Osmanlı idaresinin şeriata dayandığı, saltanat ve hilafetin Osmanlı hanedanın en yaşlısına ait olduğu, sadrazamın başvekil unvanıyla meclisi yöneteceği, devletin resmî dilinin Türkçe olduğu gibi ifadeler taşır. Anayasa tasarısı sunanlardan biri de Sait Paşa’dır ki Enver Ziya Karal, Fransız anayasasının aynen Türkçeye çevrilmesinden ibaret olan Sait Paşa’nın tasarısının Midhat Paşa’nınkinden daha ileri olduğunu belirtir.

II. Mahmut Dönemi’nde cereyan eden önemli bir olay da Kavalalı Mehmet Ali Paşa (1769-1849)’nın isyan sürecidir. 1822 Girit İsyanı’nı bastırmak için Şam valiliği gibi bazı vaatlerle donanma desteği aldığı Kavalalı, Osmanlı’yı uzun süre meşgul etmiştir. Ayanlardan daha da öte bir konumda, resmen Osmanlı’ya bağlı ama fiilen bağımsız olan Kavalalı’nın Suriye üzerindeki tasarrufu, savaşın kaybedilmesinden sonra gerçekleşmez. 1825’teki Mora İsyanı sırasında da Osmanlı, Kavalalı’dan yardım ister. Kavalalı da Girit ve Mora valiliğinin verilmesi karşılığında desteğe razı olur. 1829 Edirne Antlaşması’nda Yunanistan’ın bağımsızlığını kazanmasına kadar giden sürecin sonunda doğal olarak Kavalalı’nın talep ettiği yerlerin denetimi de Yunanistan’a kalır. Bu da zaten ip üzerindeki Osmanlı-Mısır ilişkilerini daha gergin bir hâle getirir. Hukuken bir Osmanlı valisi olan Kavalalı, artık Osmanlı’yı uzun süre meşgul edecek bir düşman hâline gelir ve Osmanlı-Mısır Savaşı patlak verir.

Yeniçerilerin önemli durumlarda kazan etrafında toplanıp konuşmaları
ve daha fazla destek sağlamak amacıyla kazanı At Meydanı’na çıkarıp halkın desteğini kazanmaya çalışması da bir tür kamuoyu oluşturma yöntemi kabul edilir. Buna “kazan kaldırma” denilirdi.

Klasik Osmanlı Dönemi’nde gayrimüslimler ticaret, sanat ve bilimde ileridedir, Müslüman mekteplerinde okuyamazlardı, askerlik gibi devlet hizmetlerinden uzak tutulmuşlardır.

16. yüzyılın ortalarından itibaren özellikle tımar sisteminin bozulması ve Osmanlı iktisadi yapısındaki aksaklıklar, Anadolu’da sosyal sınıflar arasında uçurumlar oluşmasına ve bu bakımdan da Osmanlı yönetme biçiminin sorgulanmasına yol açar. Bu sorunlar Celali isyanlarının sebepleri arasında gösterilir.

Patrona Halil İsyanı, III. Ahmed saltanatında çıkmıştır. 28 Eylül 1730’da başlayıp haftalarca sürmüştür. Lale Devri’ni sonlandıran isyan olarak bilinir. Damat İbrahim Paşa isyan sırasında öldürülmüştür. İsyanının ardından tahta I. Mahmut geçmiştir.

Bazı tarihçiler, Sened-i İttifak’ı padişahın otoritesini resmen kıran bir belge olması hasebiyle Türk demokrasi tarihinin Magna Carta’sı olarak değerlendirir.

Osmanlı’da gazetecilik faaliyetlerinin devlet eliyle teşvik edilmesinin sebeplerinden birisi de Kavalalı’nın Mısır’da çıkardığı Vaka-i Mısriyye (1828) gazetesinin yarattığı siyasi etkinin keşfiyle ilgilidir.

Araştırmacılar, Fransız İhtilali’nin üç ana sebebi bulunduğunda birleşmektedirler: Eski rejimin kötü yönetimi, felsefi düşünceler ve basın hürriyeti.

Süleymaniyeli Şeyh Ahmed, Çerkes Hüseyin Daim Paşa, Arif Bey, Hoca Nasuh Efendi, Arnavut Cafer Paşa gibi isimler, Abdülmecid’e karşı bir hükûmet darbesi yapmak için gizli bir cemiyet oluşturur. Cemiyet üyeleri ifşa olduktan sonra Kuleli Kışlası’nda sorguya çekildiği için tarihe bu adla geçer.

Abdülaziz’den sonra tahta V. Murat geçer. Halk ve devlet adamları arasında sevinçle karşılanan Murat’ın saltanatı ise uzun süreli olamayacaktır. Çünkü saltanata geçtikten bir iki ay sonra psikolojik rahatsızlık belirtileri göstermeye başlar.

1889 mayısında Askerî Tıbbiye mektebinde “İttihad-ı Osmanî” adıyla bir yapı teşekkül etmeye başlar. Cemiyetin kurucuları hepsi de tıbbiye öğrencisi olan İbrahim Temo (İbrahim Ethem, 1865-1939), Abdullah Cevdet (1869-1932), İshak Sükûti (1868-1902), Mehmet Reşid (1873-1919) ve Hüseyinzade Ali (Turan,1864-1941)’dir.