YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Osmanlı’da daha önceleri zaman zaman gerek etnik, gerekse ekonomik, gerekse dini anlamda başkaldırılar olsa da, Tanzimat dönemi, Osmanlıda kurumsal anlamda muhalefetin ortaya çıktığı dönemdir.

Gayrimüslimler askere alınmazlar.

Gayrimüslimlerin mahkemelerde şahitliklerinin kabul edilmemesi, askere alınmamaları, Müslüman okullarında (mektep) okuyamamaları gibi bazı nedenler, asırlarca bir arada yaşamış bu iki zümrenin homojen bir toplum yapısı oluşturmasını engellemiştir. Bu durum her türlü ideolojinin denenmesine rağmen Osmanlı’nın çözülmeyi engelleyememesinin nedenlerinden de biridir. Diğer taraftan gayrimüslimlerin Müslümanların zorunlu olarak yaptıkları askerlik gibi devlet hizmetlerinden uzak tutulması, görünüşte onların dezavantajları gibi dursa da uzun vadede gayrimüslimler bu durumu avantaja çevirmeyi bilmişler ve kendilerine yasak olmayan ticaret, sanat ve bilime yönelmişlerdir.

Osmanlı’da halkın padişaha bağlılığı İslâm’a göre değerlendirilir. ‘’ Emri bil maruf nehyi anil münker’’ ( iyiliği emredip kötülükten sakındırmak ) ilkesiyle halk ile padişah arasında üstü kapalı bir sözleşme bulunmaktadır. Bu nedenle her şeyi tevekkülle karşılamak esastır. Teali: yükselme, Tebaruz: görünme, teamül: olagelen, hep yapılan, Teganni: bozmak, uydurmak, Tevekkül: razı olmak, kaderine boyun eğmek.

 

16. Yüzyılın ortalarından itibaren özellikle tımar sisteminin bozulması ve Osmanlı iktisadi yapısındaki aksaklıklar, Anadolu’da sosyal sınıflar arasında uçurumlar oluşmasına ve bu bakımdan da Osmanlı yönetme biçiminin sorgulanmasına yol açar. Kadıların halk üzerindeki baskıları, vergilerin adaletsizliği, keyfilik halkta hoşnutsuzluk yaratır. Yine mezhep çatışmaları ekonomik nedenler gerekçe gösterilerek ayaklanmaları getirmiştir. Diğerlerinde mezhepler arasındaki ayrılıklar asıl neden olmakla birlikte ekonomik durumlar gerekçe gösterilerek padişaha isyan çıkarılır. Ancak Atçalı Kel Mehmet Efe isyanı padişaha karşı değil, padişah adına görev yapmakla yükümlü olan fakat haksızlık yapanlara karşı bir harekettir.

Avusturya yenilgisi, barışçıl politikaları benimseyen Damat İbrahim Paşa’ya karşı hoşnutsuzluklar, zor koşullar altında savaş isteyen yeniçerileri memnun etmek için İran’a sefer düzenlenmesi ve ağır bir yenilgi alınması, bunun üzerine ekonomiyi düzeltmek için ek vergilere başvurulması, halk yoksulluk içinde sıkıntı çekerken gereksiz olduğu düşünülen bir çok yapının yapılması, sarayın şatafat ve eğlence içinde yaşadığı ve sadrazamın yakınlarını saraya işe aldığı gerekçeleriyle softalar, ayak takımı gibi öfkeli gruplar Patrona Halil liderliğinde isyan başlatırlar, yakarlar, yıkarlar. Damat İbrahim Paşa öldürülür, padişah III. Ahmed tahttan indirilir, yerine I. Mahmud getirilir.

Padişah II. Mahmud, Yeniçerilerin padişah ve devlet otoritesini hiçe sayan tavırları , ardından Yunan ayaklanmasında Yeniçerilerin başıbozuk davranışlarından rahatsızlık duyan çevrelerin de desteğini alarak 1826 yılında Yeniçerileri uzun süren bir kıyımla ortadan kaldırır. İslahat çalışmalarının önünde bir engel kalmamıştır. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması da tarihe ‘’Vaka-i Hayriyye’’ ( Hayırlı Olay ) olarak geçer.

Muhabbet-Nâme, din dışı konuları ele alan bir eserdir.

Fransız İhtilali’nin üç ana nedeni vardır: Kötü yönetim, felsefi düşünceler ve basın özgürlüğü. Kitlelerin memnuniyetsizliği, aydınlanma felsefesinin etkisiyle demokrasi düşüncesinin gelişmesine yol açar. Özgürlük, adalet, kardeşlik, milliyetçilik gibi düşünceler, geniş kitlelerce benimsenmiş ve rejimi değiştirecek bir güç halini almıştır.

Önce İttihad-ı Osmanî adıyla anılan yapı daha sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti  adıyla Türk siyasal hayatında ilk parti olarak ortaya çıkar.

Muhalefet Osmanlı yönetiminin demokrasi sürecini açıklayan bir kavramdır. Şinasi’den beri de edebiyatçılarımızı hem söylem hem de eylem olarak etkiler. Unutulmamalıdır ki “muhalefet” demokrasi ve Cumhuriyet kavramlarının anlam bulmasını sağlayan en önemli dinamiktir. Doğru cevap E'dir.

Siyasi otoritenin miras yoluyla tek kişi üzerinde toplandığı ve yöneticinin (kral, padişah, han, sultan) ilahi bir yetkeyle devleti yönettiği monarşik sistemlerin, benzer bir demografik yapısı vardır. Doğru cevap B'dir.

Tımar sistemi Fatih Sultan Mehmet Dönemi’nde biçimlenmiştir. Doğru cevap B'dir.

Vergilerin tahsili “mültezim” adı verilen devlete en yüksek bedeli vermeyi taahhüt eden şahıslara verilmiştir. 17. yüzyıldan itibaren önemli bir güç hâline gelen mültezimler üzerinde devletin otoritesi zamanla zayıflamış ve mültezimler kontrol edilemez hâle gelmiştir. Doğru cevap C'dir.

Reayanın ağır ve adaletsiz vergi yükü karşısında çektiği sıkıntılar, Yavuz Sultan Selim Dönemi’nin ünlü âlimi İdris-i Bitlisi (15.yy ortaları-1520)’nin Kanun-ı Şehin Şâhî’sinde dile getirilir. Doğru cevap D'dir.

16. yüzyılın ortalarından itibaren özellikle tımar sisteminin bozulması ve Osmanlı iktisadi yapısındaki aksaklıklar, Anadolu’da sosyal sınıflar arasında uçurumlar oluşmasına ve bu bakımdan da Osmanlı yönetme biçiminin sorgulanmasına yol açar. Yine kadıların halk üzerinde gittikçe baskısını artırdığı da görülür. Bunun yanında II. Beyazıt zamanından itibaren bir taraftan da Anadolu’da Şii-Sünni çatışması Şah İsmail etkisiyle tırmanışa geçmiştir. Doğru cevap D'dir.

Celali İsyanları içinde levent ve sekban grupları, köylerini terk eden çift bozanlar, kapıkulu süvarileri ve medrese öğrencileri gibi halkın çeşitli sınıflarından insanlar vardır. Doğru cevap C'dir.

Baba Zünnun İsyanı (1525) Doğru cevap A'dır.

Kalender Çelebi İsyanı (1528) Doğru cevap D'dir.

Karayazıcı İsyanı (1598) Doğru cevap E'dir.