YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II

III. Selim’in (1789-1807) giriştiği Nizam-ı Cedit (yeni düzen) bu yöndeki ilk bilinçli ve sistemli adımlar olmuştur. Devletin gerileme dönemi olan 17. ve 18. yüzyıllarda yapılan kimi iyileştirme çalışmalarına daha önce de nizam-ı cedit adı verilmiş olsa bile bu kavram tarihte III. Selim’in giriştiği geniş çaplı yenilik girişimleri için kullanılmaktadır.

Devlet kurumlarında görülen başıbozukluğu, disiplinsizliği önlemek; başta vezirler olmak üzere devlet adamları arasında yaygınlaşan rüşvet, kayırma gibi uygulamaları kaldırmak amacıyla çıkarılan “Derbeyan-ı Nizam-ı Hâl ve Vüzera-yı Nizam ve Mirmiran-ı Kiram”, “Ref ’i İdiye ve Ref ’i Hediye ve Rüşvet ve Şüru’-ı Nizam” (1793) başlıklı kanunlar gelmektedir.

III. Selim, özellikle Avrupa ülkelerindeki gelişmeleri zamanında öğrenmek amacıyla elçiliklerin kurulmasına karar vermiştir. Böylece 1794’te Londra, 1797’de Paris, Berlin ve Viyana’ya ilk daimi elçiler görevlendirildi.

Balkanlardaki savaşlarda başarı kazanılmasına rağmen Batum’a yardım götüren Osmanlı donanmasının Sinop açıklarında batırılması, İstanbul ve Boğazları tehlikeye düşürmüş oldu. Bunun üzerine İngiltere ve Fransa da Osmanlı Devleti’nin yanında savaşa girişti. Rusya önce Tuna hattında geriletildi; ardından da barışa zorlanmak maksadıyla, Osmanlı, İngiltere ve Fransız birlikleri Kırım’a çıkarıldı. Bu sırada ölen Rus Çarı I. Nikolay’ın yerine tahta geçen II. Aleksandr, barış istemek zorunda kaldı. Müttefik devletler bunun üzerine Rusya’ya bir ültimatom verdiler. Dört maddeden oluşan bu ültimatomun son maddesi doğrudan doğruya Osmanlı Devleti’ni ve konumuz olan Islahat Fermanı’nı ilgilendiriyordu.
Bu maddeler şunlardır:
1. Rusya’nın Eflâk ve Boğdan üzerindeki isteklerinden vazgeçmesi ve buraya Avrupa devletlerinin garantisinin getirilmesi,
2. Tuna Nehrindeki ulaşım konusunda bütün Avrupa devletlerinin katılacağı bir yönetimin oluşturulması,
3. Karadeniz’in tarafsız bir duruma getirilmesi,
4. Osmanlı Devleti’nin sınırları içerisindeki bütün Hristiyan ve Müslümanlara Avrupa garantisi altında yeni haklar verilmesi

Batılıların, savaşı sona erdirecek olan Paris Antlaşması görüşmeleri sırasında müzakere edilen ve Antlaşma’nın imzalanmasından önce yayımlanmasını istedikleri ve yukarıdaki ültimatomun son maddesindeki din ve millet farkını ortadan kaldıracak iyileştirmeyi içeren Islahat Fermanı, Sadrazam Mehmet Emin Ali Paşa tarafından hazırlanarak yürürlüğe sokulmuştur.

Buna göre Islahat Fermanı’ndaki belli başlı konular şunlardır:
1. Islahat Fermanı ile Müslüman ve gayrimüslim bütün Osmanlı tebaasının eşitliği açık bir biçimde vurgulanıyor; bütün din ve mezheplere verilen hak ve imtiyazlar, bu fermanla bir kez daha tekrarlanıyor ve ırk, din, dil ayırımı gözetilmeksizin mezhepler arasında eşitlik imkânlarının oluşturulması için gerekli önlemlerin alınacağı; devlet memuriyetine, okullara ve askerlik hizmetine bütün tebaanın eşit olarak katılabileceği, imparatorluk içinde bulunan her toplumun kendi okulunu açabileceği belirtiliyor.
2. Patrikhanede yeni meclislerin kurulacağı ve bu meclislerin aldığı kararların Babıali tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe gireceği kabul ediliyor.
3. Hiç kimse din değiştirmeye zorlanmayacağı ve din değiştiren Müslümanlara ceza uygulanmayacağı belirtiliyor.
4. Vergilerin eşit alınacağı, iltizam usulünün kaldırılacağı bildiriliyor,
5. Bütün tebaanın eşit ve serbest bir şekilde ticari faaliyette bulunmasının sağlanacağı açıklanıyor.
6. Mahkemelerin açık olacağı ve keyfî cezalar verilmeyeceği kabul ediliyor.
7. Resmî yazışmalarda Hristiyanlar için hakaret anlamına gelebilecek ifadelerin kullanılmayacağı bildiriliyor.
8. Müslüman ve gayrimüslimler arasındaki davaları görmek için mahkemeler kurulacağı belirtiliyor.
9. Rüşvet ve yolsuzluğun ortadan kaldırılması için çıkarılacak kanunların kesin bir biçimde uygulanmasının sağlanacağı açıklanıyor

Islahat Fermanı’nın önemli sonuçlarından birisi de gayrimüslimlerin kendi meclislerini oluşturup, kendi yasalarını yapmalarına imkân hazırlamış olmasıydı. Böylece kendi meseleleri ile ilgili kararlar alabilmiş; nahiye, vilayet ve Ahkâm-ı Adliye meclislerinde üye bulundurma yetkileri kazanmışlardı. Onların kendi cemaatleri için hazırladıkları Rum Patriği Nizamatı (1862), Ermeni Patriği Nizamatı (1863), Hahamhane Nizamatı (1865) Avrupa tarafından âdeta bu toplulukların kendilerine özgü anayasası (constitution) olarak algılanmıştır.

1876’da ilan edilecek olan I. Meşrutiyet’e kadarki döneminde Vilayet Nizamnamesi ile idari yapı değiştirilmiş ve eyaletler kaldırılarak Cumhuriyet kurulduktan sonra da kimi değişikliklerle sürdürülecek olan il, sancak, kaza, nahiye ve köy yönetim birimleri oluşturulmuştur. Bu çerçevede il genel meclisleri kurulmuştur. Batılı örneklerine benzer bir teşkilat yine bu dönemde tesis edilmiştir. Bugünkü Danıştay’ın görevini, yönetimle ilgili yargı konularını ele alan ve hükme bağlayan Şûrâ-yı Devlet ile bugünkü Yargıtay’ın görevini üstlenen Ahkâm-ı Adliye’nin kurulması yargı ve yürütmenin birbirinden ayrılması anlamına gelmektedir.

Tanzimat ve Islahat fermanları Türk tarihinde ilk defa olarak III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinde başlayan ve Batı’yı genel bir model olarak kabul edip Osmanlı Devleti’ni bu modele göre dönüştürme düşüncesinin hukuki biçim içerisindeki ilk temel metinleri olarak kabul edilirler.

Bu süreçte yeni bir eğitim sistemi, yeni ve bağımsız yargı sistemi ve yeni bir idari mekanizma Osmanlı Devleti’nde bazen özünü yitirmiş olarak Batı’dan alınıp uygulamaya sokulurken temel zihniyet modern bir devlet yapılanmasını sağlamaktı. Bununla birlikte eski yapının da varlığını devam ettirmesi Tanzimat Döneminin karakteristik özelliklerinden birisi olan zihniyet ikiliğini ortaya çıkarmıştır.
Devlet ile uyruğu arasındaki ilişkiyi yeniden belirleyen ve millet sisteminin terki anlamına gelen din farkı gözetilmeksizin bütün vatandaşların devlet karşısında eşit olduğu ilkesi yakın ve hatta orta vadede Osmanlı Devleti’nin yararına bir sonuç doğurmamış; tam aksine toplumda tepkilere sebep olmuştur.
Aynı şekilde özellikle edebiyatta karşılığını bulacak olan ve modernleşmenin özünü oluşturan olgulardan ziyade, giyim kuşam vb. daha çok görüntüye ait yüzeysel etkenlerin toplum içerisinde görünürlük kazanması da modernleşmenin tartışmalı ve gerilimli bir süreç olmasına yol açmıştır. Başarılması halinde devleti iyileştirip, toplumu geliştirebilecek olan birçok yararlı düzenleme bu tür ikincil tartışmalar arasında harcanmıştır, denilebilir.
Devlet memurları arasında yaygınlaşan modaların masrafları artırması, rüşvetin önüne geçilememesi, vergilerin toplanmasında başarı sağlanamaması bu dönemde ahlakî bir çöküntüye de yol açmıştır.

Devlet kurumlarında görülen başıbozukluğu, disiplinsizliği önlemek; başta vezirler olmak üzere devlet adamları arasında yaygınlaşan rüşvet, kayırma gibi uygulamaları kaldırmak amacıyla çıkarılan “Derbeyan-ı Nizam-ı Hâl ve Vüzera-yı Nizam ve Mirmiran-ı Kiram”, “Ref’i İdiye ve Ref’i Hediye ve Rüşvet ve Şüru’-ı Nizam” (1793) başlıklı kanunlar gelmektedir. Bu yasalarla eyalet paşalarının liyakate göre seçilmesi, devlet nüfuz ve otoritesinin yeniden sağlanması, halkın huzur ve güveninin temin edilmesi; rüşvet ve iltimasın önüne geçilmesi gibi amaçlar hedeflenmiştir. Aynı şekilde ekonomi alanında iyileştirmeler amaçlayan zahire nazırlığı kurulmuştur. Zahire toplamak, saklamak ve dağıtmak işi tüccardan alınarak bu bakanlığa verilmiştir.

Londra - Yusuf Âgâh Efendi

Paris - Esseyit Ali Efendi

Viyana - Münip Efendi

Berlin - Aziz Efendi

Dört maddeden oluşan ültimatom şu şekildedir:

Islahat Fermanı’ndaki belli başlı konular şunlardır:

Islahat Fermanı ile Müslüman ve gayrimüslim bütün Osmanlı tebaasının eşitliği açık bir biçimde vurgulanıyor; bütün din ve mezheplere verilen hak ve imtiyazlar, bu fermanla bir kez daha tekrarlanıyor ve ırk, din, dil ayırımı gözetilmeksizin mezhepler arasında eşitlik imkânlarının oluşturulması için gerekli önlemlerin alınacağı; devlet memuriyetine, okullara ve askerlik hizmetine bütün tebaanın eşit olarak katılabileceği, imparatorluk içinde bulunan her toplumun kendi okulunu açabileceği belirtiliyor.

Patrikhanede yeni meclislerin kurulacağı ve bu meclislerin aldığı kararların Babıali tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe gireceği kabul ediliyor.

Hiç kimse din değiştirmeye zorlanmayacağı ve din değiştiren Müslümanlara ceza uygulanmayacağı belirtiliyor.

Vergilerin eşit alınacağı, iltizam usulünün kaldırılacağı bildiriliyor.

Bütün tebaanın eşit ve serbest bir şekilde ticari faaliyette bulunmasının sağlanacağı

açıklanıyor.

Mahkemelerin açık olacağı ve keyfî cezalar verilmeyeceği kabul ediliyor.

Resmî yazışmalarda Hristiyanlar için hakaret anlamına gelebilecek ifadelerin kullanılmayacağı bildiriliyor.

Müslüman ve gayrimüslimler arasındaki davaları görmek için mahkemeler kurulacağı belirtiliyor.

Rüşvet ve yolsuzluğun ortadan kaldırılması için çıkarılacak kanunların kesin bir biçimde uygulanmasının sağlanacağı açıklanıyor

1876’da ilan edilecek olan I. Meşrutiyet’e kadarki döneminde Vilayet Nizamnamesi ile idari yapı değiştirilmiş ve eyaletler kaldırılarak Cumhuriyet kurulduktan sonra da kimi değişikliklerle sürdürülecek olan il, sancak, kaza, nahiye ve köy yönetim birimleri oluş- turulmuştur. Bu çerçevede il genel meclisleri kurulmuştur. Batılı örneklerine benzer bir teşkilat yine bu dönemde tesis edilmiştir. Bugünkü Danıştay’ın görevini, yönetimle ilgili yargı konularını ele alan ve hükme bağlayan Şûrâ-yı Devlet ile bugünkü Yargıtay’ın göre- vini üstlenen Ahkâm-ı Adliye’nin kurulması yargı ve yürütmenin birbirinden ayrılması anlamına gelmektedir.

Tebaanın canını, onurunu ve malını güvence altına alma isteği, sadece Avrupa’da bulunmuş ve Avrupa dillerini bilen Osmanlı devlet adamları tarafından öğrenilen klasik liberal düşüncenin tekrarlamasının yansıması değil, aynı zamanda Osmanlı bürokratlarının padişahın kulları olarak tehlikeye açık olan konumlarından kurtulma arzularını da yansıtmaktaydı.

Edebiyat tarihçiliği açısından ise 1876 öncesi Tanzimat’ın birinci kuşağı (Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal vd.), 1876 sonrası Tanzimat’ın ikinci kuşağı (Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hâmit, Muallim Naci, Samipaşazade Sezai vd.) kabul edilir.

III. Selim zamanında bölgedeki yeniçeri dayılarını sultana şikâyet eden Sırp ileri gelenlerinden bazılarının dönüşlerinde öldürülmesi üzerine 1804’te yeniçerilere karşı başlatılan ayaklanma zaman içerisinde Osmanlı yönetimine yönelmiş ve bağımsızlık taleplerine dönüşmüştür. Kısa süre içerisinde Avusturya, Rusya ve Fransa’nın da karıştığı bir mesele haline gelmiştir. Rusların desteğiyle Sırp isyanı daha da genişledi. Bu isyanlar süreci 1817’de Osmanlı sınırları içerisinde ve İstanbul’a bağlı kalmak koşuluyla Sırbistan Prensliği’nin Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmesiyle sonuçlandı. Böylece Osmanlı tarihinde ilk defa bir Hristiyan toplum isyan ederek bir başarı kazanmış, siyasi bir statü elde etmiş oldu. Bu aynı zamanda diğer Hristiyan toplumlar için de örnek oluşturdu.

Bu dönemde,

1798 - Mehmet Ali Paşa'nın Kavala hâkiminin oğlu olarak Mısır’ı işgal eden Fransızlara karşı savaşmak üzere gönderilenler arasında Mısır’a gelmesi

1805 - Mehmet Ali Paşa'nın, yıllık belli bir vergi vermek ve Medine’de isyan çıkarmış olan Vahabileri bastırmak şartıyla Mısır’a vali olarak atanması

1831 - Mehmet Ali Paşa'nın Suriye’ye saldırması

1833 - Fransa ve İngiltere baskısıyla Adana'nın Mehmet Ali Paşa’ya bırakılmak üzere Osmanlı Devleti ile Mehmet Ali Paşa arasında Kütahya Antlaşmasının sağlanması