Osmanlı’da Muhalefetin Doğuşu

Her devirde karşıt görüşlerin bulanması doğal olmakla birlikte, kurumsal anlamda siyasal muhalefetin ortaya çıkabilmesi, demokrasi düşüncesi ve uygulamalarının gündeme gelmesi ile birlikte mümkün görülmüştür. Osmanlı Devleti’nin son döneminde ortaya çıkan muhalefet fikir ve hareketlerinin dayanağı ise modernleşme sürecinde Batı’da ortaya çıkan düşünce ve akımlardır. Bunların başında da “hak, hürriyet, parlamento, halk, kamuoyu, bireyleşme, iletişim imkânları” gibi kavram ve olgular gelmektedir.

Modernleşmenin anahtar kavramlarından birisi halk kavramıdır. Bu kavrama dayanılarak iktidarın değiştirilmesi mümkün olabilir. Batı modernleşme süreçlerinde basılı kitapların yaygınlaşmasının, gazete, dergi gibi süreli yayınların çoğalmasının, şehirli orta sınıfların kilise ve krallıktan oluşan otoriteye karşı bilinçlenmelerinin, şiddete varan güçlü muhalefet oluşturabilmelerini sağladığı vakadır. Buna karşılık modernleşme öncesinde Osmanlı’da durum Batı’dakinden oldukça farklıdır. Bu bakımdan Klasik Osmanlı Dönemi’nde muhalif cepheyi hangi sosyolojik yapının sağladığını görmek adına öncelikle Osmanlı zihinsel yapısına bakmak gerekir. Şüphesiz klasik dönemde de halk olgusunun tamamen yok sayıldığı söylenemez.

“Tevekkül” kavramını yanlış anlamasına ve uygulamasına dair en sert eleştirileri yapanlardan birisi Mehmet Akif Ersoy olacaktır. Şairin Safahat eserinin özellikle “Süleymaniye Kürsüsünde” ve “Berlin Hatıraları” bölümlerinde bu konuya eğildiği görülür. Bu şiirlerin okunması Osmanlı zihniyetini çözümlemek adına sizin için faydalı olacaktır.

Klasik Osmanlı Dönemi’nde muhalefetin bir iktidar değişikliği arzusundan çok, iktidarın hakkaniyetli davranmasını istemek şeklinde yapılandığı görülmüştür. Gerek etnik gerek dinî özgürlüklerini yaşamak isteyen halkın bazen vergilerle bazen uzun süreli askerlikler ve savaşlarla kendisine zaman zaman yaşamak imkânı bırakmayan güç karşısında bir direnişi gibidir. Çeşitli sebeplerle padişahların tahtlarından indirildiği de olmuştur ama bu olaylar daha çok yine iktidara yakın olan askerî sınıfların huzursuzluğu ile ilgilidir ve onların denetiminde gerçekleşmiştir. Halkın dahlinin sınırlı kaldığını söylemek gerekir. Modern anlamda demokratik düşünce ve uygulamaların bir tamamlayıcı unsuru olan muhalefet kavramı ise Osmanlı toplumunda modernleşme süreçlerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu çerçevede Fransız ihtilalinden kaynaklanan birçok düşünce gibi siyasal muhalefetin toplumumuzda görülmesi de Batı ile temasla başlar. Ardından yavaş yavaş kamuoyu kavramı gelişecektir.

Osmanlı’da başta Celali isyanları olmak üzere merkezî otoriteye karşı gelişen ayaklanmalar çoğunlukla artan vergilere karşı bir tepkidir. Dinî ve etnik temelli isyanlarda mali gerekçelerle etnik nedenler ilişkilendirilerek taraftar sayısı arttırılır. Padişahtan çok yerelde onun ve devletin temsilciliğini yapan vergi toplayıcılara, kadılara vs. karşı gelişen bu ayaklanmalar belli belirsiz de olsa Osmanlı’da bir muhalif damarın bulunduğuna işaret eder. Zaman zaman bu isyanların padişahları tahtından ettiği de olmuştur.

Tımar sistemi Fatih Sultan Mehmet Dönemi’nde biçimlenmiştir.

Celali İsyanlarının adı 16.yy. başlarında isyan eden Bozoklu Şeyh Celâl’den gelmektedir. “Celali” Celal’e mensup anlamındadır.

Alemdar Mustafa Paşa’nın Nizam-ı Cedit’i, Sekban-ı Cedit adıyla yeniden kurması yeniçerileri huzursuz eder. Zaten paşanın askerleri uygunsuz hareketlerinden dolayı halk arasında da pek sevilmemektedir. Tarihe Alemdar Vakası olarak geçen hadise 18 Kasım 1808’de vuku bulur. Yeniçeriler Alemdar Mustafa Paşa’yı yakalamak üzere Babıâli’ye dayanır. Sekbanların müdahalesi yeterli olmaz. Beklediği yardım da gelmeyen Alemdar Paşa, köşeye sıkıştığını anlayınca bir bomba ile kendisi ile birlikte altı yüze yakın yeniçeriyi öldürür.

Bu iki gazete Spectateur Oriental ve Courrier de Smyrne’dir.

Ceride-i Havadis tecrübesinin ardından ilk özel gazete olan Tercüman-ı Ahval’le birlikte Tanzimat’tan itibaren gazeteler, siyasi muhalefetin gelişme ve ivmelenmesinde büyük etken olmuştur. Özellikle anayasal düzen isteyen muhalif bir aydın sınıfın oluşmasında gazeteler toplanma yerleri olduğu kadar genç nesiller için bir okul olmuştur.

Batılılaşma öncesi dönemlerdeki muhalefet hareketleri, kurumsal ve ideolojik bir nitelik taşımaktan uzaktır. Batının kimi kurum ve kavramlarını almaya ve devlet düzenini bunlara göre yapılandırmaya başladığımız süreçte ise iki yönlü bir muhalefet olgusunun ortaya çıkmaya başladığı görülür. Bunlardan birisi Batılılaşmaya itiraz ise diğeri de yukarıdan aşağıya ve devletin zorlamasıyla yapılan reformların yetersizliğidir. Her durumda aydın bürokratlar tarafından yürütülen yenileşme çabaları, bazen günlük siyasi çekişmelere kurban gittiği gibi bazen de ideolojik kamplaşmalara yol açar. Bununla birlikte muhalefet hareket ve talepleri 1860’lardan sonra anayasal ve parlamenter bir rejim isteğine dönüşür 1876’daki kısa süreli tecrübenin ardından 1908’de bunun başarılmış olması, Osmanlı’nın son dönemindeki muhalif hareket ve örgütlenmelerin gücünü göstermektedir. 

Gerek Abdülaziz’in devrilip V. Murat’ın gerek onun da yerine meşrutiyet pazarlığı ile II. Abdülhamit’in tahta çıkarılması, Osmanlı’da padişahları bile belirleyebilecek bir gücün oluşmaya başladığını görmemiz açısından oldukça önemlidir. Öyle ki Osmanlı’da bu muhalif güç gittikçe sistemli bir hâle gelecektir.

İttihat Terakki, Tanzimat’tan sonra gelişen Osmanlıcılık ve Türkçülük akımlarının Jöntürk kavşağında kesişmesinin ardından ilk sistematik güç olarak karşımıza çıkar. Bu gücün siyasi etkisi II. Meşrutiyet’in ilanıyla sonuçlanacaktır.

İbrahim Şinasi’nin bu gazetenin ilk başyazısında dile getirdiği fikirler aynı zamanda demokratik muhalefet bilincinin de bir göstergesi niteliğindedir. Şinasi bu yazısının ilk cümlesinde, sosyal bir topluluk içinde yaşayan halk, yasal birçok yükümlülük ve görev üstlenmiş olduğu için sözlü ve yazılı olarak memleketinin yararına görüş bildirmesi kazanılmış haklarından sayılır diyerek haklar ve yükümlülükler arasındaki dengeyi, halkın görüş bildirmesinin temeli olarak koymuştur. Buna kanıt olarak da Avrupa’nın eğitimle zihinleri açılmış medeni uluslarının politika gazetelerini göstermiştir.

Murat Bey’in Mısır’da çıkardığı, döneminde oldukça popüler hâle gelen, muhalefet sembolü dergisinin adı Mizan’dır. Zaten kendisi de daha sonra bu isimle, “Mizancı Murat” olarak anılacaktır.

Alemdar Mustafa Paşa’nın Anadolu’daki ve özellikle Rumeli’deki ayanlarla imzaladığı anlaşma Sened-i İttifak'tır.

1. Mahkemelerde şahitliklerinin kabul edilmemesi
2. Müslüman okullarında (mektep) okuyamamaları
3. Ticaret, sanat ve bilimde daha ileride olmaları
4. Müslümanlara tanınan bazı siyasi haklardan mahrum olmaları

-Süleymaniyeli Şeyh Ahmed

-Çerkes Hüseyin Daim Paşa

-Arif Bey

-Hoca Nasuh Efendi

Mustafa Fazıl Paşa Genç Osmanlıların faaliyetlerine bir süre finansal destek vermiştir.

Fransız İhtilali’nin Osmanlı topraklarındaki ilk etkisi, Velestinli Rigas’ın ayaklanmasında görülür. Rigas bütün Osmanlı vatandaşları için Fransız İhtilali’yle ortaya çıkan insan hakları beyannamesini de içine alan bir anayasa hazırlamıştır. Osmanlı tarihi için erken bir anayasa teklifi olan bu hareket adalet, eşitlik, hürriyet gibi büyük ihtilalin kavramlarını slogan olarak kullanmıştır.