YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 6

Tanzimat Döneminde medreselerin yanı sıra öğretim vermek üzere açılan yüksek öğretim kurumları da bulunmaktadır. Bunların başında, 1846’da karar verildiği halde 1863’te açılan Darülfünun gelmektedir. Bu tarihte Darülfünun daha çok halka açık konferanslar veren bir kurum niteliği taşımaktadır (Dölen, 2008, s. 1). 1865’te okulun bulunduğu bina yanınca kapatılan Darülfünun 1869’da tekrar kurulmuş ve 1870’te İlahiyat ve Edebiyat, Hukuk, Ulum-ı Tabiiyye ve Riyaziyyat adlarıyla üç fakültede öğretime başlamıştır. Darülfünun tecrübesi, sık sık kapanıp yeniden açılarak devam etmiş ve bugünkü İstanbul Üniversitesinin temelini oluşturmuştur

A, B, D ve E seçeneklerindeki durumlar böyle olunca Abdülhamit iç ve dış tehditleri bertaraf edebilmek adına gittikçe ağırlaşan bir istibdatla ülkeyi yönetmeye başlar. Ülkenin kırılgan yapısından dolayı savunma hâlini alır, basın üzerinde sansür mekanizması devreye girer, muhalif görülen bazı aydınlar sürgün edilir vs.

3 Aralık 1895 tarihli Meşveret’te derginin İttihat ve Terakki’nin yayın organı olduğu hatırlatıldıktan sonra cemiyetinin amaçları maddeler hâlinde sıralanır. Burada dikkati çeken noktalardan birisi, hemen başta dertlerinin hanedanı devirmek olmadığını dile getirmeleridir. Niyetleri ve amaçları şunlardır:

Süleymaniyeli Şeyh Ahmed, Çerkes Hüseyin Daim Paşa, Arif Bey, Hoca Nasuh Efendi, Arnavut Cafer Paşa gibi isimler, Abdülmecid’e karşı bir hükûmet darbesi yapmak için gizli bir cemiyet oluşturur. Cemiyet üyeleri ifşa olduktan sonra Kuleli Kışlası’nda sorguya çekildiği için tarihe bu adla geçer. Cemiyetin gayesi “Halkı ve askeri, saltanat-ı seniyye aleyhine kaldırarak heyeti devleti tağyir ile usul ve kavanini bozmak” diye tespit edilmiştir. Cemiyet, taraftar kazanmak için, şeriat için çalıştıkları propagandası yapar ve özellikle Ferik Çerkes Hüseyin Paşa aracılığıyla sefalet içinde yaşayan Çerkeslerin desteğinin alınacağı düşünülür.

III. Ahmed saltanatında ve Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın sadrazamlığı sırasında cereyan eden Patrona Halil isyanı, Lale Devri’ni sonlandıran isyan olarak bilinir. 28 Eylül 1730’da başlayıp haftalarca süren isyana, bir dizi siyasi gelişme sebep olmuştur. İlk sebep Damat İbrahim Paşa’nın sadareti sırasında yaşanan Avusturya yenilgisi ve paşanın barışçıl politikalarının savaş yanlısı yeniçeriler arasında huzursuzluk yaratmasıdır. Ardından savaş yanlısı yeniçerileri ve halkı memnun etmek adına oldukça zor koşullar altında İran’a savaş açılır ve Osmanlı bu olaydan ağır yaralar alarak çıkar. Savaşın yaralarını sarmak içinse daha önce de zaman zaman alınan ama giderek kalıcı hâle gelen “imdadiyye” vergilerine başvurulur ve buna bazı başka vergiler de eklenir. Bu durum zaten ağır vergi yükü altında yaşayan halkın tahammülünü zorlayacaktır. Diğer taraftan kendileri vergi yükünün altında ezilmesine rağmen III. Ahmed’in ve sadrazamının şatafat içinde yaşadığını ve İbrahim Paşa’nın nepotizm uyguladığını düşünen başta İstanbul’daki esnaf loncaları olmak üzere Anadolu’dan da iştirak eden huzursuz gruplar bir araya gelmeye başlar.

Osmanlı Devleti’nin Batı yöntemleriyle bir kamuoyu oluşturmaya çalıştığı ilk iletişim aracı Takvim-i Vekâyi’dir. 1831’de yayımlanan ve 5000 tirajla Fransızca, Rumca, Ermenice, Arapça ve Farsça nüshalarla basılmış bu Osmanlıların ilk resmî gazetesi ciddi bir kamuoyu oluşturma aracı olarak kullanılmıştır. Özellikle Vekayi-i Mısriyye ile 1832-33 yılında giriştiği polemik, onu kamuoyunda etkili bir yere getirmiştir. Aynı zamanda II. Mahmut’un yapmaya giriştiği yenilikler konusunda halkı aydınlatmak, halkın desteğini sağlamak amacı taşımaktadır.

Basın imkânlarının genişlemesi aynı zamanda muhalefetin çeşitlenmesini ve güçlenmesini de beraberinde getirmiştir. Başta Tasvir-i Efkâr ve Muhbir olmak üzere yukarıda da bahsedilen Ziya Paşa ile Namık Kemal’in Londra’da çıkardıkları Hürriyet, Mehmet ve Reşat beylerin Paris’te çıkardıkları İttihat, Mehmet Beyin Cenevre’de çıkardığı İnkılâp, Paris’te çıkan Ulûm ve Lyon’da yayımlanan Muvakkaten Ulûm Müşterilerine adlı gazeteler araştırmacılar tarafından Yeni Osmanlı basını olarak adlandırılmaktadırlar. Bu yayın organlarının üzerinden yapılan muhalefet 19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti ve toplumu üzerinde oldukça etkili olmuştur. İdeolojik muhalefet hareketlerinin düşüncelerini yaymada en önemli araç gazete, dergi gibi süreli yayınlar olmuştur.

Araştırmacılar, Fransız İhtilali’nin üç ana sebebi bulunduğunda birleşmektedirler: Eski rejimin kötü yönetimi, felsefi düşünceler ve basın hürriyeti. Başta kralın keyfî yönetimi olmak üzere, aristokratların ve bürokratların yönetimdeki ağırlığının türlü yolsuzluklara yol açması özellikle yoksul geniş kitlelerin memnuniyetsizliğini artırmıştır. İhtilal’in asıl dinamiğini bu muhalif kitleler oluşturmuştur. Bu kitlenin hoşnutsuzluğu Aydınlanma felsefesinin etkisiyle demokrasi düşüncesinin gelişmesine doğru evrilir. Montesquieu’nun (1689-1755) meşruti bir kraliyet anayasası tezini işleyen, yargı, yasama ve yürütme erklerinin birbirinden ayrılmasını öneren Kanunların Ruhu (1748); Jean-Jacques Rousseau’nun (1712-1778) milletin yönetime katıldığı cumhuriyetçi bir yönetimin, ulus-devlet anlayışının temellerini atan Sosyal Sözleşmesi (1762), Voltaire’in (1694-1778) yazıları, Diderot (1713-1784), d’Allambert (1717-1783) gibi ansiklopedistlerin akıl, bilim, birey ve toplum hakları gibi konularda yazdıkları yazılarda ortaya atılan hürriyet, adalet, eşitlik, kardeşlik, milliyetçilik gibi düşünceler, söz konusu geniş kitlelerce benimsenip rejimi değiştirecek bir güç hâlini almıştır. Gelişen basın yayın imkânları da yukarıdaki iki ögeyi birleştirmeye, iktidarın aleyhine olan düşüncelerin yaygınlaşmasına yarar.

Kanun-ı Esasi’nin oluşturulma evresi şu şekilde gelişir: Midhat Paşa’nın Kanun-ı Cedit (Yeni) adındaki tasarısı her şeyden evvel Osmanlı idaresinin şeriata dayandığı, saltanat ve hilafetin Osmanlı hanedanın en yaşlısına ait olduğu, sadrazamın başvekil unvanıyla meclisi yöneteceği, devletin resmî dilinin Türkçe olduğu gibi ifadeler taşır. Anayasa tasarısı sunanlardan biri de Sait Paşa’dır ki Enver Ziya Karal, Fransız anayasasının aynen Türkçeye çevrilmesinden ibaret olan Sait Paşa’nın tasarısının Midhat Paşa’nınkinden daha ileri olduğunu belirtir.

Osmanlı dünyasında Batılılaşma yolunda ilk ciddi ve programlı adımlar III. Ahmet ile Sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın “Lale Devri” olarak adlandırılan iktidar yıllarında atılır. Bu adımların başında da Batı medeniyetini oluşturan birikimin tanınması ve Osmanlı ülkesine aktarılması amacıyla başlatılan ve desteklenen tercüme faaliyetleri gelir. Sultanın, özellikle de sadrazam İbrahim Paşa’nın sanata ve bilime verdikleri önemin bir sonucu olarak 1717’de bir Tercüme Heyeti oluşturulur. Tercüme Heyeti, içlerinde divan şairi Nedim’in de bulunduğu, dönemin dil bilen in­sanlarından oluşan yirmi beş – otuz kişilik bir gruptur. Eserlerden hacimli olanlar bu grup tarafından ve paylaşılarak, fazla hacimli olmayanlar ise tek kişi tarafından tercüme edilir. Kaynaklar, 18. yüzyıl başında faaliyet gösteren bu ilk tercüme heyetinin, 1821’deki Rum isyanı sonrasında kurulan ve “Tercüme Odası” adıyla bilinen heyetten farklı olduğunu, bürokrasiyle ilgilenmediğini, memurlara ve gençlere dil öğretmek gibi bir amacının ol­madığını ifade etmektedir

Edebiyat tarihçiliği açısından ise 1876 öncesi Tanzimat’ın birinci kuşağı (Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal vd.), 1876 sonrası Tanzimat’ın ikinci kuşağı (Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hâmit, Muallim Naci, Samipaşazade Sezai vd.) kabul edilir.

Osmanlı Devleti’nin yeni Avrupa karşısında gerileyişi 16. yüzyıl sonlarında başlar. Fatih’in İstanbul’u aldığı sıralarda dogmaya başlayan yeni Avrupa, Kanuni Sultan Süleyman zamanında ise iyice şekillenmeye başlar. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u kuşattığı sıralarda ilk basacağı kitabın hazırlıklarıyla uğraşan Gutenberg, 1456’da bu kitabın basımını bitirir. 1453’ten 1566’ya kadar geçen süreçte Avrupa’da önemli inkılâplar yapılır. Rönesans ve Reform hareketleri ortaya çıkar, Amerika kıtası ve Hindistan yolu keşfedilir. Matbaanın icadıyla fikir hareketleri yayılmaya başlar. 15. asır sonuyla 16. asır başlarında fikir ve sanat adamlarının atılımlarıyla Rönesans devri açılır; Avrupa’yı etkileyecek önemli eserler yazılır. Yine XVI. asrın ilk yarısında Protestan mezhebi meydana çıkar.

Osmanlı tarihinde 1718-1730 yılları arasında geçen süreye denir. Osmanlı Devleti’nde, 1718 yılında Avusturya ile imzalanan Pasarofça Antlaşması ile başlayıp, 1730 yılındaki Patrona Halil İsyanı ile sona eren dönemdir.

Osmanlı dünyasında Batılılaşma yolunda ilk ciddi ve programlı adımlar III. Ahmet ile Sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın “Lale Devri” olarak adlandırılan iktidar yıllarında atılır. Bu adımların başında da Batı medeniyetini oluşturan birikimin tanınması ve Osmanlı ülkesine aktarılması amacıyla başlatılan ve desteklenen tercüme faaliyetleri gelir. Sultanın, özellikle de sadrazam İbrahim Paşa’nın sanata ve bilime verdikleri önemin bir sonucu olarak 1717’de bir Tercüme Heyeti oluşturulur.

Osmanlı ülkesinde 15. yüzyıldan itibaren İstanbul, Selanik ve İzmir gibi şehirlerde matbaaların olduğu bilinmekteyse de Türkçe harferle Türkçe kitaplar basan ilk Türk matbaası, 1727 yılında İstanbul’da faaliyet göstermeye başlar.

Osmanlı Devleti’nin başlangıcından itibaren sistemli bir maliye teşkilatına sahip olduğu belirtilmekte ise de bu teşkilatın, I. Murat zamanında oluşturulduğu ve gelir gider kayıtlarına büyük önem verildiği görülmektedir. Bu dönemde ilk bütçenin düzenlendiği ve hazinenin oluşturulduğu belirtilmektedir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma adına yapılan yenilik hareketlerine “ıslahat” denmiştir. Bir anlamıyla kökten bir değişimi değil de eskiyen ve işe yaramaz hale gelenin kendi içinde iyileştirilmesini esas alan bu kullanımın, yumuşak bir geçiş düşüncesine hizmet ettiği söylenebilir

Ülke eski Türk devlet anlayışına göre her ne kadar hanedana, yani aileye ait kabul edilse de özellikle Osman Bey’den sonra ülkede mutlak hâkimiyet sahibidir. Hükümdar, bütün sistemin merkezidir. Bu ailenin tahta çıktığı bilinen ilk siyasi ismi Ertuğrul’dur. (ö.1280) Ancak devletin temellerinin Osman Bey zamanında, Bizans sınırındaki faaliyetler ve Selçuklu Devleti’nin yıkılışı ile 1299’da atıldığı tarihçiler tarafından genellikle kabul edilir.

Osman Bey’den itibaren I. Ahmet’e (1603-1617) kadar padişahlık babadan oğula geçmiştir. I. Ahmet’ten sonra bazen kardeşlere, yeğenlere de taht bırakılmıştır. Osmanlı Devletinde, 1299’daki kuruluştan 1922’ye kadar geçen süre içerisinde 36 padişah tahta çıkmıştır. 46 yıl hükümdar olan I. Süleyman (Kanuni, 1520-1566) en uzun, 93 gün padişahlık yapan V. Murat (1876) en kısa süre tahtta kalan padişahlardır.