YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 5

Osmanlı devlet felsefesinin anahtar kavramı adalettir. Adalet yönetimin temel dayanağını oluşturduğu gibi devlet örgütlenmesinin de yapı taşı durumundadır. Buna göre örgütlenen devlet sistemini “daire-yi adliye” yani adalet dairesi eksenine göre düşünmek gerekir.

Yönetim yetkisi ve tartışmasız otorite padişaha ait olmakla birlikte, yine Türk-İslam devlet geleneğinde var olan ve Osmanlılar tarafından devralınmış bulunan vezirlik kurumu padişahın icra gücünün en önemli ayağını oluşturur. İlk defa Orhan Gazi tarafından kardeşi Alâeddin Paşa vezir yapılmış, ilk zamanlarda tek vezir bulunurken, I. Murat’tan itibaren önce ikiye çıkarılmış, daha sonra ise sayıları artmıştır. Birden fazla vezirin bulunması onlardan birinin başvezir yapılmasını gerekli kılmıştır.

Divan-ı Hümayun, klasik Osmanlı devlet yönetiminin temel organıdır. Divanda gelen davalar karara bağlanır, dış ve iç bürokratik konular görüşülür, hükümdarın ve devletin maliyesi ele alınırdı.

Medreselerde Kur’an, hadis, fıkıh gibi dinî (naklî) ilimlerin yanı sıra belagat, geometri, tıp, riyaziyat gibi aklî ilimler öğretiliyordu. Medreselerde eğitim Arapça ve Türkçe veriliyordu. Kaynaklar 17. yüzyıldan sonra medreselerde felsefe gibi derslerin verilmesinden vazgeçildiği, ilmiye sınıfında bozulmalar görülmeye başlandığı için medrese eğitiminin de bozulduğunu belirtmektedirler.

Kanuni dönemine kadar dört taneyken daha sonra yedi adet olan ve hükümdarlığın göstergesi kabul edilen saltanat sancakları seferlerde çıkarılır ve savaş sırasında padişahın arkasında, kendisi savaşa çıkmamışsa veziriazamın arkasında bulunan Sancak-ı şeriftir.

Hangi millet ve dinden olursa olsun, kadın-erkek yerel mahkemelerde haksızlığa uğradığını düşünen herkes Divan-ı Hümayun’a başvurup sorununun ele alınmasını isteyebilirdi. Yani Divan-ı Hümayun, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin en yüksek yargı organıdır.

Sırp ve Yunan ayaklanmaları, Osmanlı - İran Savaşı, Fransızların Cezayir’i işgali, Mısır’da Mehmet Ali Paşa sorunu, Boğazlar Meselesi ve Londra Antlaşması 19. yüzyılın başından Tanzimat’ın ilanına kadar geçen yarım asırdan az bir sürede devletin mücadele etmek zorunda kaldığı dış sorunlardan bazılarıdır. Öte yandan yurtdışına elçi göndermek de herhangi bir sorun teşkil eden bir durum yoktur.

II. Mahmut Dönemi’nde cereyan eden önemli bir olay da Kavalalı Mehmet Ali Paşa (1769-1849)’nın isyan sürecidir. 1822 Girit İsyanı’nı bastırmak için Şam valiliği gibi bazı vaatlerle donanma desteği aldığı Kavalalı, Osmanlı’yı uzun süre meşgul etmiştir. Ayanlardan daha da öte bir konumda, resmen Osmanlı’ya bağlı ama fiilen bağımsız olan Kavalalı’nın Suriye üzerindeki tasarrufu, savaşın kaybedilmesinden sonra gerçekleşmez. 1825’teki Mora İsyanı sırasında da Osmanlı, Kavalalı’dan yardım ister. Kavalalı da Girit ve Mora valiliğinin verilmesi karşılığında desteğe razı olur. 1829 Edirne Antlaşması’nda Yunanistan’ın bağımsızlığını kazanmasına kadar giden sürecin sonunda doğal olarak Kavalalı’nın talep ettiği yerlerin denetimi de Yunanistan’a kalır. Bu da zaten ip üzerindeki Osmanlı-Mısır ilişkilerini daha gergin bir hâle getirir. Hukuken bir Osmanlı valisi olan Kavalalı, artık Osmanlı’yı uzun süre meşgul edecek bir düşman hâline gelir ve Osmanlı-Mısır Savaşı patlak verir.

Meşrut­yet Osmanlı i­nsanının kavramlar dünyasına 19. yüzyılda g­irm­iş ve ­ik­i kez denenmişti­r. Bunların i­lki­ 23 Aralık 1876, ik­inci­si­ ­ise 24 Temmuz 1908 tari­hleri­nded­ir.

28 Şubat 1856’da ­ilan edi­len Islahat Fermanı, on yedi­ yıl önce i­lan edi­lm­iş olan Tanz­imat Fermanı’nın i­leri­ planda b­ir devamıdır. Osmanlı’nın Hri­sti­yan tebaasına Tanzi­mat’la verdiği­ hakların tam anlamıyla uygulamaya konulmadığı gerekçesiyle Avrupa devletleri tarafından hazırlanmış ve baskılar sonucu kabul edi­lerek i­lan ed­ilm­işti­r. Fermandan Osmanlı’nın önemli­ beklenti­leri­ vardır: “Önceli­kle gayri­müsli­m tebaaya yeni­ haklar veri­p, gayri­müsli­m tebaayı Müslüman tebaa ­ile eşi­t sevi­yeye get­irerek batılı devletleri­n i­ç işleri­ne karışmalarına man­i olmak ve Pari­s’te toplanacak olan barış konferansında Osmanlı Devlet­ lehi­ne kararların alınmasına etki­de bulunmaktı.”

Teokrati­k yapının baskılarına karşı bir d­iren­iş olan Fransız İht­ilali­’ni­n dünyaya yaydığı en öneml­i anlayış, i­nsan hak ve hürriyetleri­ düşüncesi­di­r.

Takv­im-­i Vekay­i (1831) Tanz­imat’ın ilanından sek­iz yıl önce ve II. Mahmut’un  iz­ni ve i­steği­yle yayımlanmaya başlamıştır.

Şinasi, Durub-ı Emsal-­i Osman­iyye adlı çalışmasının kısacık ön sözünde Atasözleri­, halkın felsefes­id­ir. Hang­i m­illeti­n di­l­inden çıktıysa o m­illeti­n düşünceleri­ni­n ­içeriği­ni­ gösteri­r ifadesini kullanmıştır.

Osmanlı Fransız milliyetçiliği modelini benimsemiştir.

Tanzimat Fermanı Sultan Abdülmecit döneminde ilan edilmiştir.

Ulûm, Al­i Suav­i’ni­n Muhbi­r’i­n kapatılması üzeri­ne 1869-1870 arasında çıkardığı gazeted­ir.

Namık Kemal 1873’te yazdığı ancak adı ve ­içer­ği­ değişti­ri­lerek 1875’te yayımlanan oyunu Gülni­hal (Raz-ı Di­l)’de meşruti­yet f­ikri­ni­ anlatma yolunda ver­ilen çabayı anlatır.

Kanun-ı Esas­i 23 Aralık 1876’da Balkanlardak­i meseleleri­ tartışmak üzere Istanbul’da toplanmış olan Tersane Konferansı’nın açılış gününde i­lan edi­li­r.

Osmanlı Türkçesinde kavram bulunup yaygınlaşıncaya kadar “anayasal monarşi” anlamında “nizam-ı serbestane” [serbest düzen] tabiri kullanılır. “Daha sonra bu tabirin yerine İslamî referansı da olan ‘usul-i meşveret’ terkibi yaygınlaşmıştır.”