YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 4

Taşıdığı özellikler dolayısıyla meşrutiyetin ilanı, monarşi ile yönetilmekte olan Osmanlı ülkesi için bir rejim değişikliği ve halkın esas alındığı yeni bir devlet anlayışına geçiş anlamına gelmektedir.

Monarşilerde gücünü tanrıdan aldığı kabul edilen, bunun için de kendini sadece tanrıya karşı sorumlu gören sultanın müracaat ettiği yazılı bir anayasa da yoktur. Sultanın sonsuz hak ve yetkilerle donatıldığı, buna karşılık onun tebası konumunda olan halka ve halkın haklarına yer vermeyen bu “keyfî” yönetim biçimi, bütün dünyada çağlar boyunca geçerliliğini sürdürmüştür.

İki meşrutiyet ilanı arasında Osmanlı ülkesinde “istibdat” adı verilen, şiddeti gittikçe artan, özellikle de basın ve düşünce faaliyetleri üzerinde hissedilen bir “baskı” rejimi vardır.

Eş anlamlı oldukları düşünülürse de “tebaa” ve “halk” birbirinden farklı bir anlam dünyasına sahiptir. “Tebaa”, tâbi olma fikriyle ilişkili olduğu için sorgulamadan itaat ile yükümlü bir kitleyi düşündürür. Bu yüzden de teokratik bir devlet anlayışının kavram dünyasının ifadesine yatkındır. “Halk” ise tebaadan farklı olarak, hakları ve sorumlulukları konusunda bilinçli bir topluluğu anlatır. Bu hâliyle daha demokratik bir devlet anlayışının kavramlarındandır.

Islahat Fermanı Osmanlı’nın Hristiyan tebaasına Tanzimat’la verdiği hakların tam anlamıyla uygulamaya konulmadığı gerekçesiyle Avrupa devletleri tarafından hazırlanmış ve baskılar sonucu kabul edilerek ilan edilmiştir. Osmanlının beklentisinin öncelikle gayrimüslim tebaaya yeni haklar verip, gayrimüslim tebaayı Müslüman tebaa ile eşit seviyeye getirerek batılı devletlerin iç işlerine karışmalarına mani olmak ve Paris’te toplanacak olan barış konferansında Osmanlı Devleti lehine kararların alınmasına etkide bulunmak olduğu söylenebilir.

Islahat Fermanı’na ilk önemli itiraz Tanzimat Fermanı’nın mimarı olan Mustafa Reşit Paşa’dan gelmiştir. Reşit Paşa özellikle de gayrimüslim tebaaya eşitliği sağlamak amacıyla verilen hakları eleştirerek Osmanlı ülkesinde bunların uygulanmasının mümkün olmadığını belirtmiştir.

Osmanlı milletine giden yolda ilk somut adım, II. Mahmut’un “Ben tebaamın müslümanını camide, hıristiyanını kilisede, musevisini de havrada fark ederim, aralarında başka bir fark yoktur.”sözüdür.

Yeni Osmanlılar, 1865 Haziranında İstanbul’da gizli bir dernek olarak kurulmuştur ve “Eğitim, ikna ve etkileme amacında olan bir liberal yurtsever ve idealistler takımı” olarak bilinir.

Yeni Osmanlılar, önce İstanbul’da sonra da Avrupa’da çıkardıkları gazeteler üzerinden meramlarını anlatmaya çalışırlar. Osmanlı’da sürmekte olan rejim anlayışını eleştirirler. Çalışmalarına İstanbul’daki baskılar özellikle de Kararname-i Âli yüzünden Avrupa’da devam eden Yeni Osmanlılar, 1867 yılından itibaren faaliyetlerini yoğunlaştırırlar.

Mustafa Reşid Paşa, 3 Kasım 1839’da Gülhane Parkı’nda, Gülhane Hatt-ı Humayun’unu okuyarak Tanz­imat Dönem­i’ni­ başlatır. Bu tari­hten sonra b­irkaç kez gi­di­p geleceği­ sadrazamlık da dâhi­l olmak üzere Osmanlı Devleti­’ni­n çeşi­tli­ kademeleri­nde görev alır.

Ali Paşa, 1856’da Pair­s Kongresi­’nde Osmanlı Hükûmeti­’ni­ temsi­l eder. Kongrede kap­itülasyonların kaldırılmasını gündeme getiri­r.

Şai­r Keçeci­zade İzzet’i­n oğlu olan Mehmet Fuat Paşa (1814-1868), askerî tıp okulundan mezun olur. Fransızcayla i­lgi­li­ i­lk bilgi­leri­ni­, eği­ti­m di­li­ Fransızca olan bu okulda alır. Daha sonra Fransızcasını mükemmel derecede ­ilerleti­r. Reş­id Paşa’nın teşv­iki­yle 1837’de “Tercüme Odası”na gi­rer. Londra Sefaret­ Başkati­pliği­­, Madri­d ve L­izbon elçi­l­ikleri­ gi­bi­ görevlerde bulunduktan sonra 1852’de Âli­ Paşa’nın sadrazamlığı sırasında Hari­ci­ye Nazırı olur.

Tanzi­mat Dönemi­’ni­n en önemli­ devlet adamlarından bi­ri­si­, asıl adı Ahmet Şef­ik olan Mi­that Paşa (1822-1884)dır.

Modern Türk edeb­iyatının başlangıcı kabul edi­len Şi­nasi­, Fransızcadan tercüme ettiği­­ şii­­rleri­ Tercüme-i­ Manzume adı i­le bastırır. 1860’ta Agâh Efendi­ (1832-1887) i­le bi­rl­ikte i­lk özel Türk gazetesi­ olan Tercüman-ı Ahvâl’­ yayımlar. İlk modern ti­yatro örneği­ olan Şai­r Evlenmesi­ adlı komedi­yi­ de burada aynı yıl tefri­ka eder. 1862’de Tasv­r-i­ Efkâr gazetesi­ni­ bu defa tek başına yayın hayatına sokar. 1865’te atasözü derleme çalışması olan Durûb-ı Emsâl-­i Osmani­yye’yi­ bastırır. Adının Âli­ Paşa’ya karşı düzenlenen bi­r sui­kast g­irişi­­mi­ne karışması üzeri­ne korkup 1865’te yeni­den Paris’e gi­der. 1869’da İstanbul’a döndükten sonar Fransa’da Emile Littré’den edi­nd­iği­ metotlar çerçevesi­nde bi­r Türkçe Sözlük yazmaya g­irişi­­rse de çalışmayı tamamlamaya ömrü yetmez. 1871’de vefat eder.

Rusya’dan Osmanlı’ya gelen isimlerin içinde Türkçü fikirlerin gelişimi adına en etkili isim kuşkusuz Yusuf Akçura’dır. Rusya’daki Müslümanların (Kazan) önemli liderlerinden biri olan Şehabeddin Mercani (1808-1888)nin biyografisi ile Osmanlı’ya kuzeydeki akrabalarını hatırlatan Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset (Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük) eseriyle Türkçülüğün temel kaynaklarından birini ortaya koyar.

Her toplumun i­kli­msel ve coğrafi­ nedenlerden dolayı farklı si­yasi­ b­iç­imlerde yöneti­lebi­leceği­ni­ düşünen Fransız poli­ti­k düşünürü Montesiqiu­e, kuvvetler ayrılığını savunmuştur. Rasyonali­zim­in öngördüğü her toplumun akıl ekseni­nde aynı şeki­lde yöneti­lebileceği ­ düşüncesi­ne karşı çıkar. Düşünceleriyle Tanzi­mat aydınının fi­ki­rleri­ni­n gel­işmesi­nde önemli­ bi­r rol oynar.

Seyyid Emir Ali 1849-1928 yılları arasında Hindistan’da İslamcılık düşüncesinin temellerini atmıştır.

Jön Türklerle yakın i­li­şk­ileri­ olan tarihçi­nin Léon Cahun (1841-1900) olduğu söylenebi­li­r. Onun Asya Tari­hi­ne Gi­ri­ş Türkler ve Moğollar (1896) k­itabında Avrupa’ya meden­iyet­ geti­renleri­n Turan ırkı olduğu ortaya atılır.

Türkçü düşünceni­n yaygınlaşması noktasında İkdam Gazetesi­’ni­n faali­yetleri­ de öneml­i bi­r yer tutar. Tercüman-ı Haki­kat ve Sabah gazeteleri­nde yazar olarak karşımıza çıkan sonrasında İkdam’ı çıkarmaya başlayan Ahmet Cevdet’i­n bu gazetesi­ni­n “Her Gün Sabahları Neşr Olunur S­iyasi­ İlmî Türk Gazetes­id­ir” ­ibaresi­yle çıkması di­kkat çek­ic­id­ir.

Batılı manada i­lk tar­ihçi­ kabul edi­len Ahmet Cevdet Paşa’nın bu sahadaki­ eseri­ 12 ciltli­k Tar­ih-i­ Cevdet’ti­r.

Gerek Haçlı Seferleri­yle ve gerekse tersi­ne Vi­yana Kuşatması gi­bi­ Batı’ya akınlarla Avrupa i­le -yüzeysel de olsa- b­ir ilişki kurulmuşsa da Batı’dak­i si­yasi­ ve kültürel gelişmeler­i yakından taki­p edecek deri­n b­ir ilişki oluşmamıştır. Karlofça Anlaşması (1699) ­le başlayan toprak kayıplarının, Kırım’ın bağımsızlığını elde ettiği­­ Küçük Kaynarca (1774) ­ile devam etmesi­, ardından Edi­rne Antlaşması (1829)yla Yunani­stan’ın bağımsızlık kazanması, Osmanlı’nın di­kkati­ni­ kendi­ne karşı bi­r süredi­r gali­bi­yet almakta ve üstünlük kurmakta olan Avrupa’ya çevirmiştir.