YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 32

Dili özel ve özgün bir kullanışlı biçimi olan üslup konuyu, duygu, düşünce ve hayalleri anlatış; ifade ediş, dile getiriş tarzıdır. Bir şairin kendine özgü tutumu, deyişi söyleyiş biçimi onun üslubunu verir. Üslup çok sade ise, anlaşılabilirse buna yalın üslup denir.

Osmanlıcılık, 1699 Karlofça Antlaşması’ndan itibaren, önce yavaş sonra hızla toprak kaybetmekte olan Osmanlı Devleti’nin çözülme ve çökmesini önleme yanında devletin yönetim şeklinde birtakım değişikliler yapmayı hedefleyen bir fikrî ve siyasi akımdır. Osmanlı
Devleti’ni oluşturan bütün siyasi, etnik, dinî yapıları din, dil ve ırk farkı gözetmeksizin
yasalar karşısında eşit kabul eden, adalet ve hürriyet içinde bir arada yaşamayı prensip
edinen bir anlayıştır

Kinaye, asıl maksadı dolaylı ve kapalı bir şekilde ifade eden söze denir.

Bu devlet adamlarından bazıları şunlardır: Mustafa Reşid Paşa
(1800-1858), Sadık Rıfat Paşa (1807-1858), Mustafa Sami Efendi (ö.1851), Âli Paşa (1815-
1871), Fuat Paşa (1815-1869), Münif Paşa (1828-1910), Safvet Paşa (1814-1883), Sadullah
Paşa (1838-1891), Mustafa Fazıl Paşa (1838-1875), Halil Şerif Paşa (1832-1879), Mahmut
Nedim Paşa (1818-1883), Mithat Paşa (1822-1884). Bu isim listesi genellikle 19. yüzyıl
başıyla 1830’lar arasında doğmuş yaklaşık üç kuşaktan oluşmaktadır. Bu kişilerin bizzat
kaleme aldıkları metinlerden hareketle Tanzimat zihniyetinin ipuçları yakalanabilir (Çetinsaya, 2001b, s. 54-55).

İstiare (eğretileme), bir sözcüğün anlamını geçici olarak başka bir sözcük hakkında kullanma olarak da tanımlanabilir.

Namık Kemal’in vatan temalı şiirlerinde Osmanlılık şuuruna
ayrı bir önem verilir:
“Vatan Şarkısı”
Amalimiz efkârımız ikbâl-i vatandır
Ser-haddimize kal’a bizim hâk-i bedendir
Osmanlılarız ziynetimiz kanlı kefendir
Gavgaada şehadetle bütün kâm alırız biz
Osmanlılarız can veririz nâm alırız biz

Şiirde dilin iletişimsel kullanımının ötesinde bir işlevi vardır. Şair, duygusal ve imgesel yönü ağır olan bir dil kullanır. Bu dil, alışılmış düzeninden sapmalar da gösterebilir. Ve bu şairden şaire farklılık gösterir.

Tanzimat’ın üç büyük mimarından Mustafa Reşid Paşa 1834’te Paris’e ve sonra Londra’ya;
Âli Paşa 1836’da Viyana’ya; Fuat Paşa 1840’ta Londra’ya gitmiştir. Onların seçkin çalışma arkadaşlarından Sadık Rifat Paşa 1837’de Viyana’da orta elçidir. Mehmet Şekip de
1841’de oradadır. İbrahim Sarım Paşa 1834’te Londra’da hizmet görmüştür. Bu ilk diplomatların çocukları bile, çocukluk ve gençliklerinde Avrupa’da bulunmak fırsatlarından
yararlanarak gelecek kuşakta yüksek devlet makamlarını çok geniş ölçüde doldururlar
(Lewis, 1970, s. 89-90). Görülüyor ki Çelebi Mehmet’in elçiliği ile başlayan ve akabinde
eğitim için Avrupa’ya giden gençlerle devam eden Avrupa medeniyeti ile temas, Tanzimat
Dönemi’nin fikrî çerçevesini çizen üç büyük Osmanlı paşasının yetişmesinde büyük rol
oynamıştır. Yirmili yaşlarında kazandıkları Avrupa tecrübesi onların zihin dünyasını değiştirmiştir. Siyasete ve günlük hayata dair dile getirdikleri özgün fikirlerde bu tecrübenin
rolü yadsınamaz

İmge, okuyucunun gözünde özgün ve çarpıcı görüntüler oluşturmaktır. Şiiirde soyut görüntü, genel olarak imge ve simgelere dayalı olarak gerçekleştirilir. İmgenin gücü şiirin gücünü yansıtır.

Yukarıdaki sosyoekonomik ve siyasal koşullar altında İslamcılık düşüncesi İslam dünyasının farklı noktalarında çeşitli isimler ve bu isimlerin temsil ettiği çevreler ekseninde
gelişmeye başlar. Cemaleddin Afganî (1838-1897) ve Muhammed Abduh (1845-1905)
Mısır’da; Seyyid Ahmet Han (1817-1898) ve Seyyid Emir Ali (1849-1928) Hindistan’da
İslamcılık düşüncesinin temellerini atarlar. Türkiye’de ise Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali
Suavi, Mizancı Murat gibi Tanzimat yazarları tarafından tohumları atıldıktan sonra
Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad, Volkan vb. dergilerde toplanan yazar, şair düşünce ve
din adamları tarafından etkili olarak II. Meşrutiyet Dönemi’nde güçlenir. İttihat-ı İslam
ifadesi Osmanlı siyasi hayatında ilkin 1870’lerden sonra özellikle de Afganî’nin Abdülaziz
döneminde İstanbul’a gelişinden sonra zikredilmeye başlanır

Nazım şekli (Naz›m Biçimi): şekil için “form”, “biçim”, “dış kalıp”, “dış yapı”, “çerçeve”, “içeriğin iskeleti”, “şiirin kompozisyonu” gibi karşılıklar da kullanılmaktadır. Şekil, şiiri bir ölçüye göre biçmektir. Şiirin nazım şekli , onun organik yapısını oluşturur. Genelde mısraların kümelenişi ve kafiyelerin sıralanış düzeni olan şekil, söz unsurlarını mümkün olan en uygun biçimde şiirde yerleştirmek düzenlemek, toparlamak ve yaymaktır. Mısraların sayısına, öbeklenişine ve kafiyelerinin düzenine göre şiire yerleştirilmesine o şiirin nazım şekli (nazım biçimi) denir.

Yusuf Akçura: Türkçülük akımının
temellerini atan Akçura 1904’te
yayımlanan Üç Tarz-ı Siyaset
eseriyle Türkçülüğü sistematik bir
hâle getirir.

Dil sapmaları (kelime), ifade ya da cümle yapılarında bilinen kuralları ve alışılmış yapılara aykırı olarak kimi değişiklikler, bozmalar, türetmeler, uydurmalar yapılması, genel olarak kuralları sabit dile yazıma aykırı sapmalar olarak değerlendirilir.

Kırım Tatarı olan İsmail Gaspıralı 1873’te yayımlamaya başladığı Tercümân gazetesinde Orta Asya’daki Türklerin kaderini
belirleyecek şeyin dil ve manevi yönden birliğin sağlanması olduğuna inanır. “Dilde, işte, fikirde birlik” ifadesi ile formülleştirdiği
teziyle tüm Türkleri ortak bir çatı altında toplama gayretindedir

izlek, şiirde göze çarpan,dikkati çeken özet fikirdir. Konunun şaire özgü bir biçimde görünüşü, yorumlanışı ve değerlendirilişi izleği verir.

İlk çevirilerden
bazılarına imza atan ve ilk Türkçe sözlüklerden birisi olan Lehçe-i Osmanî’nin yazarı olan
Ahmet Vefik Paşa (1823-1891)nın dilde sadeleşme çabaları da bu yönde değerlendirilebilir.

Türkçülüğü, yabancı kelime ve terkiplerden arındırılmış bir Türkçeyi savunan Lastik Said
Bey’in aşağıdaki şiiri Türkçülük şuurunun yeşermeye başladığını göstermesi bakımından
önemlidir (Beyhan, 1993, s.173).
Arapça isteyen Urban’a gitsin
Acemce isteyen İran’a gitsin
Frengiler Frengistan ‘a gitsin
Bunu fehm etmeyen cahil demekdir
Ki biz Türk’üz bize Türkî gerekdir

Metinlerarasılık kuramı, her metnin kendisinden önce veya aynı dönemde yazılan başka metinlerin yeni bir sentezi olduğu görüşüne dayanır. Bu anlayışa göre her metin çok sayıda metnin kesiştiği yerde bulunur. Burada metnin özgün olmadığı ve değersizleştiği gibi bir anlam bulunmuyor. Tam tersine türlü yollarla ve kaçınılmaz olarak başka metinlerle ilişkisi olan metnin bu özelliği, onun edebîliğinin bir ölçütü olarak görülür.

Rasyonalizm ve pozitivizme mutlak biçimde gönül verenlerden önce Batıcılığın gelişimine muhafazakâr ve gelenekçi Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895) ve Münif Paşa (1830-1919)
ile başlamak daha doğru olacaktır.

Şiirde üzerinde durulan, başka şairlerin de hakkında şiir ürettikleri, genel, evrensel, nesnel malzemeye konu denir.

Osmanlı’nın özellikle Ruslar karşısında almış olduğu yenilgi bir uyanış yaratır. Öncelikle askeriyeye kendi içinde nizam verme arayışının içine girilir

Yazar kendi görüşünü kanıtlamaya çalışmaz. Sadece düşüncesini sözcükler yoluyla paylaşır. Yazarın kesinlemelere gitmeden, kendi kişisel görüşlerini, düşüncelerini bir konuşma, söyleşme havası içinde işlediği düzyazı türüdür.

II. Mahmut
Dönemi’ni Osmanlı’da “medeniyet” düşüncesinin doğduğu dönem olarak ele almak gerekir. Memurlara ve valilere maaş bağlanması, köy ve mahalleler için muhtarlıklar kurulması, erkekleri kapsayan bir nüfus sayımının yapılması, Posta Teşkilatı’nın kurulması,
nazırlıkların kurulması, karantina sisteminin getirilmesi, pasaport alma usulünün konulması, mülkiyet hakkının tanınması vb. pek çok ıslahat II. Mahmut Devri’nde yönün
Batı’ya çevrildiğinin göstergesidir.

Leitmotif (anamotif,anaörge): Ana, kılavuz,motif. Bir eserde bir kalıp ifade ya da bir davranışın sık sık yinelenmesidir. Böylece olaylar ve kişiler daha vurgulu bir biçimde anlatılır.

1726 yılında ilk Türk matbaası kuruluncaya kadar Türkçe kitap basılmamıştır. İlk Türkçe kitap ancak Lale Devri’nde Sultan III. Ahmet zamanında basılabilecektir.

İroni, dolaylı ve alaylı anlatım, mizah, gülmece.

Müteferrika matbaasında basılan ilk kitap 1729 yılında iki ciltlik Arapça-Türkçe bir
sözlük olan Vankulu Lügati’dir.

Tasvir, varlıkların insanların, diğer canlıların duruşlarına, görünüşlerine, renklerine, şekillerine, hareketlerine, tavırlarına, sözlerine ait özelliklerin, incelik ve ayrıntılarının belirlenmesidir. Görülen şeylerin resminin, tablosunun çizilmesidir.

Yukarıda anılan gazeteler de dâhil olmak üzere Osmanlı tebaası içinde epeyce gazete neşredilmektedir. Ancak Türkçe ilk gazete 11 Kasım 1831’de yayımlanmaya başlanan
Takvim-i Vekâyi’dir.

Tavan arası metaforuyla verilmek istenen bilinçaltı, yaşamımızın görmezden geldiğimiz dinamiklerini içerir. Öyküde, ölmüş kişinin bedenindeki böceklerle simgelenen zaman, tavan arasındaki eşyaları tüketen bir olgudur.

Ceride-i Havâdis İstanbul’da William Churchill adlı bir İngiliz’in devlet teşvikiyle 1840 yılında çıkarmaya başladığı bu gazete ikinci Türkçe gazetedir. Devlet teşvikiyle yayımlandığı için yarı resmî bir yayındır.

Samipaşazade Sezai’den önce, ibret dersi vermek için hikâye anlatma yaklaşımının temsilcisi aşağıdakilerden Ahmet Mithat Efendidir.

İlk özel Türk gazetesi olan Tercüman-ı Ahvâl, “gazeteciliğin pîri” unvanıyla anılan İstanbul
Telgraf Müdürü Agâh Efendi (1832-1887) ve Şinasi (1826-1871) tarafından çıkarılır

Hallaç adlı öykünün leitmotişerinden biri yaşlı adamın mavi gözleridir.

İslamcılık akımının öncülerinden Ali Suavi’nin 1866’da çıkarmaya başladığı Muhbir de
İbret gibi bir fikir gazetesidir.

Gelecekte yoksul düşmek korkusu ile görünmez güçlerden yardım istenmesi

Ziya Paşa ve Namık Kemal’in dostluk ve yoldaşlığının sembollerinden biri olan Hürriyet,
bu ikilinin Londra’da çıkarmaya başladığı ve edebiyat tarihine “ihtilal gazetesi” namıyla
ün salan gazetedir.

Realist-romantik üslup işlevsel biçimde bir arada kullanılmıştır

Türk edebiyatında “tercüme” denince akla gelen ilk isim Ahmet Vefik Paşa (1823-1891)dır. Paşa, kendisine Aydın’da bir çiftlik tahsis edilen Fransız şair Lamartine’in de tercümanlığını yapmıştır.

Bu sorunun değerlendirilmesini uygun bulmuyorum. Soru sorulmadan önce ünitelerin verilmiş olması gerekecek.