YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 31

Teknik, bir sanat, bir bilim, bir meslek dalında kullanılan yöntemlerin hepsini kapsar. Teknik okumada bir edebiyat eserini belirli bir yöntemle, edebiyat biliminin verilerini kullanarak sistemli bir biçimde okunmasıdır.

Asr-ı Saadet: Mutluluk çağı anlamına gelen bu ifade ile Hz. Muhammet’in hayatta olduğu zaman kastedilir.

Selef-i Salih: Asr-ı saadet ve ona yakın dönemde yaşamış, ahlâkı ve dini bütün hayırlı, iyi kişiler bu adla anılır.

Şemsettin Sami (1850-1904)nin Kamus-ı Türkî (1901) ve Kamus-ül Âlâm (1889)ı da Türk milliyetçiliğinin dil sahasında geliştiğinin göstergelerinden biri kabul edilir.

Hindistan’da İslamcılık düşüncesinin temellerini atarlar. Türkiye’de ise Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali Suavi, Mizancı Murat gibi Tanzimat yazarları tarafından tohumları atıldıktan sonra Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad, Volkan vb. dergilerde toplanan yazar, şair düşünce ve din adamları tarafından etkili olarak II. Meşrutiyet Dönemi’nde güçlenir.

Metin kavramı aynı zamanda organik bir bütünlük demektir. Metni oluşturan her parça diğer parçalarla ve bütünle sıkı bir ilişki içerisindedir. Metin çözümlemesi metnin bütününü ele alarak yapılır.

Tanzimat Fermanı denilince akla gelen ilk isim kuşkusuz Mustafa Reşid Paşa (1800- 1858)’dır. Osmanlı’da modernleşme ve Batılılaşma çabalarının kendisinden çok daha önceye götürülebilmesine rağmen Reşid Paşa âdeta değişimin sembolüdür.

Bütün metinlerin ortak noktası bir iletişim aracı olan dili kullanmalarıdır. Bu yüzden dilbilimsel anlayışların güçlenmesiyle bir yazının edebî oluşunun göstergesi, her şeyden önce onun dili kullanma amacı olarak belirlenmiştir. Edebî metin, dilin öncelikle estetik amaçla kullanıldığı metindir. Onun iletişim niteliği doğrudan metin dışına dönük değil, dolaylıdır.

Mustafa Reşid Paşa’nın hizmetlerini en çok takdir eden, yine bu dönemin fikir öncülerinden biri olan Şinasi’dir. Paşa’yı ve Tanzimat değerlerini anlattığı kasidelerinde Reşid Paşa’yı destansı özelliklerle çizer.

Metin, sözcükleri ve cümleleri belli bir amaç için, belli bir bilinçle belirli bir düzen içerisinde, organik bütünlük sağlayacak şekilde yazılan yazıdır. Metin aynı zamanda üzerinde inceleme, çeviri vb. çalışmalar yapılan asıl eser anlamı taşımaktadır. Edebî metin ise bir duygu, düşünce veya olayın estetik amaçlı olarak aktarılması maksadıyla dil malzemesinin bir bütünlük içerisinde düzenlenmesidir.

Şair Keçecizade İzzet’in oğlu olan Mehmet Fuat Paşa (1814-1868), askerî tıp okulundan mezun olur. Fransızcayla ilgili ilk bilgilerini, eğitim dili Fransızca olan bu okulda alır.

Henüz 15 yaşında Divan-ı Hümayun kalemine girecek kadar parlak bir zekâya sahip olan Âli Paşa’nın asıl adı Mehmet Emin’dir. Âli adını Hümayun’da alır. Reşid Paşa’nın Fuat Paşa ile birlikte fikir ve eylemlerinin devam ettiricisidir. 1850’ye kadar Londra maslahat güzarlığı, dışişleri bakanlığı müsteşarlığı ve bakanlığı gibi çeşitli görevler ifa ettikten sonra, bu tarihte Reşid Paşa’nın azliyle sadrazamlığa getirilir.

1856’da Paris Kongresi’nde Osmanlı Hükûmeti’ni temsil eder. Kongrede kapitülasyonların kaldırılmasını gündeme getirir. Islahat Fermanı’nı dış elçilerle birlikte hazırlar. Âli Paşa ise Fransız politikasına yakın durur. Osmanlı devlet yönetiminin Avrupa usullerine göre şekillenmesi gerektiği konusunda kararlıdır (Karal, 1995, s. 111). Mustafa Reşid Paşa kadar ilerleme konusunda net ve tutarlı değildir. Meşrutiyet idaresine de karşıdır. Islahat Fermanı onun en çok eleştirildiği siyasi hareket olmuştur. Eleştirenlerin başında da aşırı Batılılaşma ve Avrupa devletlerine sıkı bağlılık gibi konulardan dolayı Reşid Paşa vardır. En büyük eleştiriyi ise elbette Genç Osmanlılar yapacaktır. Hatta Genç Osmanlıların hedef tahtasından Fuat Paşa ile Âli Paşa hiç inmeyecektir.

Sözcükleri ve cümleleri belli bir amaç için, belli bir bilinçle, belirli bir düzen içerisinde dokuyarak oluşturulan yazı biçimi olarak da tarif edebileceğimiz metinlerin ortak noktası iletişim aracı olarak dili kullanmalarıdır.

1856’da Paris Kongresi’nde Osmanlı Hükûmeti’ni temsil eder. Kongrede kapitülasyonların kaldırılmasını gündeme getirir. Islahat Fermanı’nı dış elçilerle birlikte hazırlar (Karal, 1995, s. 92). 1867 Girit isyanı sırasında bilfiil Girit’e de giderek mahallî idareye birtakım tavizler verip isyanı hafifletmesi, muhaliflerinin tarizlerini artırır. Bahsedilen muhaliflerden biri de Ziya Paşa’dır. Türk şiirinin Tanzimat Dönemi’ndeki mizahi alanda en etkili şairlerinden biri olan Ziya Paşa, Zafername’sinde Fuat Paşa gibi dönemin diğer birkaç paşası ile birlikte Âli Paşa’yı da över gibi görünerek alaya alır. Âli Paşa’nın Girit meselesini hallediş biçiminden, yapmacık kibarlığına kadar pek çok şeyiyle dalga geçer. Zafername Tanzimat bürokratlarının üzerinde odaklanıp yavaş yavaş etkisini artırmaya başlayan muhalif sesin de bir göstergesidir. Ağır söylemiyle Ziya Paşa hicvinin de en keskin örneğidir denilebilir

Birbirinden farklı metin okuma tutumları bulunmaktadır. Edebiyat kuramlarından birçoğunun, edebî metne belli bir bakış açısıyla yaklaşmakta oldukları görülmüştür. Bu bakış açıları aynı zamanda okurun metne yaklaşmasında bir dayanak noktası da oluşturmaktadır. Okurun metne yaklaşımındaki beklentinin belirlediği bu okuma tarzlarından belli başlıları şunlardır: Psikolojik okuma,Eleştirel okuma,Teknik okuma,Sosyolojik okuma.

Şair Keçecizade İzzet’in oğlu olan Mehmet Fuat Paşa (1814-1868), askerî tıp okulundan mezun olur. Fransızcayla ilgili ilk bilgilerini, eğitim dili Fransızca olan bu okulda alır. Daha sonra Fransızcasını mükemmel derecede ilerletir. Reşid Paşa’nın teşvikiyle 1837’de “Tercüme Odası”na girer. Londra Sefareti Başkatipliği, Madrid ve Lizbon elçilikleri gibi görevlerde bulunduktan sonra 1852’de Âli Paşa’nın sadrazamlığı sırasında Hariciye Nazırı olur. Geniş görüşlü bir devlet adamı olan Fuat Paşa, önüne çıkan meseleleri süratle halledip karar verme yeteneğine sahiptir. Taassup ve cehalet düşmanıdır. Fuat Paşa, muhaliflerinden en çok alafrangalığından dolayı tepki almıştır.

Bir metnin edebî oluşunu şu şekilde özetleyebiliriz: 1. Her metin biçim ve içerikten oluşan iki ayrı ögeye sahiptir. Edebî metinlerde asıl önemli öge biçimdir, edebî olmayan metinlerde ise içerik. 2. Edebî olmayan metinlerde asıl amaç bilgi vermektir. Edebî metinlerde ise bilgi vermek kadar, estetik bir değer üretmek amaçlanır. 3. Edebî metinlerde dil, temel anlamların yanı sıra, yan anlamlardan, çağrışımlardan yararlanmak üzere kullanılırken, edebî olmayan metinlerde genellikle temel anlam tercih edilir. Bu yüzden edebî olmayan metinlerin tek bir yorumu bulunurken, edebî metinlerde birden fazla yoruma imkân sağlanır. Edebî eser çok anlamlı, edebî olmayan eser ise tek anlamlıdır. 4. Edebî eserde yazar, metinde bütünlük sağlayan bir üslup oluşturmak ister. Edebî olmayan metinlerin yazarı ise açık ve hatta az çok didaktik bir dil kullanır.

Şeyhülislam Hayrullah Efendi (1834-1898) ile birlikte yeni anayasanın, bir başka deyişle meşrutiyetin önündeki en büyük engel olan Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde dahli olduğu düşünülür. Yerine V. Murat getirilir. O da birkaç ay sonra delirme belirtileri gösterir. Bunun üzerine devrin en kudretli paşası hâline gelen Mithat Paşa, saltanata geçmeden önce “Kanun-ı Esasi” pazarlığı da yaptığı II. Abdülhamit’in tahta çıkmasına ön ayak olur.

Edebiyat bilimi, söz konusu sanat dalında üretilen eserlerin yapı, biçim ve içerik özelliklerinin, ortaya çıkış koşullarının, yazarların eser ve okur karşısındaki,okurun eser karşısındaki tavrının ve edebiyat alanının diğer sanat ve bilim dalları ile ilişkilerinin belirli yöntemlerle incelenip araştırıldığı alandır.

Mithat Paşa’nın siyasi düşüncesi üç ayaklı bir temel üzerine oturur: Osmanlıcılık, meşveret/meşrutiyet ve genişletilmiş bir adem-i merkeziyet (yerinden yönetim). Mithat Paşa medeniyet ve terakki, ulûm ve fünûn, kanun ve hürriyet gibi hususlarda tipik bir Tanzimat adamıdır. İslamiyet’le barışıktır. Osmanlıcılık (İttihat-ı Osmani) siyasetine ve müsavat (eşitlik) prensibine yürekten bağlıdır; bu bağlılığını icraatıyla da ispatlamıştır. Âli ve Fuat Paşa’dan farkı bir siyasi rejim olarak Meşrutiyet’in gerekliliği hususundadır.

Metin kavramı aynı zamanda organik bir bütünlük demektir. Metni oluşturan her parça diğer parçalarla ve bütünle sıkı bir ilişki içerisindedir.

Aguste Comte’un öğrencisi, Fransız Dili Sözlüğü çalışmasıyla tanınan Fransız sözlük bilimci ve filozof Littré’in metot geliştirme noktasında Şinasi’ye etkisi büyük olmuştur.

Şinasi, Türk edebiyatında aklın ve akılcılığın Tanzimat Dönemi’ndeki en önemli temsilcisi olarak kabul edilir. Şinasi’yi akılcılığa sevk eden amillerin başında hiç kuşkusuz 1848 Devrimi sonrasında Fransa’da bulunuşu gelir. Yine oryantalist Silvestre de Sacy (1758-1838)’nin oğlu Samuel de Sacy (1801-1879), Ernest Renan (1823-1892) ve dünya şiirinin en iyi şairlerinden biri olarak kabul edilen Alphonse de Lamartine (1790-1869) ile tanışması da önemli bir etkendir. Kısacası Şinasi, Paris yıllarında Avrupa’nın önde gelen edebiyatçılarının ve sosyologlarının fikirleriyle tanışma imkânı bulmuştur. Tanzimat’ın mimarı Mustafa Reşid Paşa’yı ve dolayısıyla Tanzimat değerlerinin vazgeçilmezliğini anlattığı kasidelerinden birindeki “kanun” ve “yasa”lara dair fikirleri, Namık Kemal’i de derinden etkilediğini bildiğimiz Montesqieu (1689-1755)nun düşünceleriyle paraleldir:

III. Selim’in yarıda bırakmak zorunda kaldığı askerî ıslahatları IV. Mustafa ve II. Mahmut devam ettirir. Mühendishâne-yi Bahrî-i Hümâyûn (1773) ve Mühendishâne-yi Berrî-i Hümâyûn (1795)’un kurulması, Nizam-ı Cedit Ordu­sunun kurulması (1793), Yeniçeri Ocağının kaldırılması (1826) ve Âsakir-i Mansure-yi Muhammediye’nin kurulması (1826) gibi girişimler hep askerî alandaki gerilemeyi önle­mek içindir.

Memurlara ve valilere maaş bağlanması, köy ve mahalleler için muhtarlıklar ku­rulması, erkekleri kapsayan bir nüfus sayımının yapılması, Posta Teşkilatı’nın kurulması, nazırlıkların kurulması, karantina sisteminin getirilmesi, pasaport alma usulünün ko­nulması, mülkiyet hakkının tanınması vb. pek çok ıslahat II. Mahmut Devri’nde yönün Batı’ya çevrildiğinin göstergesidir.

Osmanlı’ya matbaa Gutenberg’den neredeyse üç yüzyıl sonra İbrahim Müteferrika (1674-1745) ile gelir. Müteferrika’dan önce Osmanlı toprakları içinde matbaacılık faaliyetleri vardır ama ilk Türkçe kitap 1726’da basılır.

Ceride-i Havâdis’in Türk düşün tarihinde gerçekleştirdiği yenilikler şunlardır: İlk Türkçe -yarı resmî- özel gazetedir. Yaşanılan günlük siyasi ve sosyal hayata ait olayların yer aldığı ilk Türkçe gazetedir. Edebî konuların kaleme alındığı ve edebiyatçılara kapılarını açan ilk gazetedir.

İlk özel Türk gazetesi olan Tercüman-ı Ahvâl, “gazeteciliğin pîri” unvanıyla anılan İstanbul Telgraf Müdürü Agâh Efendi (1832-1887) ve Şinasi (1826-1871) tarafından çıkarılır.

Ziya Paşa ve Namık Kemal’in dostluk ve yoldaşlığının sembollerinden biri olan Hürriyet, bu ikilinin Londra’da çıkarmaya başladığı ve edebiyat tarihine “ihtilal gazetesi” namıyla ün salan gazetedir. Hürriyet gazetesinin Türk düşünce dünyasındaki önemi, Meşrutiyet rejiminin getiril­mesini hedefleyen makaleleriyle haberden çok fikir ağırlıklı bir gazete olmasıdır.

Tercüme Odasının kurulmasından önce ise odanın görevini Divan-ı Humayun tercü­manları görmektedir. Tercüme Odasının kültürel katkılarından bir diğeri ise kurum bünyesinde bir kü­tüphane kurulmasıdır. Çeviri, ister istemez Osmanlı aydınını kısa ve sade cümleler kurmaya zorlamıştır. Yine çevirilerin gazetelerde yayımlanması da sade yazılmasını zorunlu kılar. Tercüme Odası­nın bu anlamda dilin sadeleşme serüveninde ve nesir dilinin gelişmesinde doğrudan bir katkısı vardır.

II. Mahmut’un Mehterhâne-yi Humayun’u kaldırıp Muzika-yı Humayun (Mızıka-yı Humayun)’u kurması ile devam eder (1826-1828). Batı müziği ilk etkilerini saray çevresinde gösterir. Çünkü bu müzikle ünsi­yet edebilecek kitle ancak burada mevcuttur. İlk Türk bandosunun kurucusu Giuseppe Donizetti, Batı müziğinin yaygınlaşmasında en önemli isimlerden birisidir. Abdülaziz Dönemi’nin başında Batı müziğine eğilim Abdülmecid Dönemi’yle kıyas­lanamayacak derecede geriler. Bu dönem ve ardından Türk müziğinin Batı’ya açılma serüveni, ilk opera bestelerini yapan Dikran Çuhacıyan (1836-1898)’ın, Kemanî Haydar Bey (1846-1904)’in eserlerinin katkılarıyla ve Güllü Agop’un tiyatrosunda zaman zaman sahnelenen operalarla devam eder.

Türkiye’nin ilk güzel sanatlar okulu olan Sanayi-i Nefise Mektebi (1883)’nin müdürlüğü ile görevlendirilen, okulun binasını da Mimar Vallaury ile birlikte tasarlayan Osman Hamdi Bey’in kurduğu akademik kadro ve bu kadronun yetiştirdiği mimarlar, Türk mimarisinin daha güvenli yol almasında bir milat olacaktır. Resim sanatının gerçek anlamda gelişimini ve profesyonel bir biçimde icrasını sağ­layacak kurumsa “Sanayi-i Nefise Mektebi” olur. Eğitmenler de çoğunlukla yabancıdır.

Kılık ve kıyafet değişimi de diğer birçok Batılılaşma unsurlarında olduğu gibi il­kin askerî sahada olur. Siviller için fes zorunluğu gelir. Cübbe ve terliğin yerine redingotlar, pelerinler, pantolonlar ve siyah derili potin­ler geçer.