YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 23

Yeniçerilerin önemli durumlarda kazan etrafında toplanıp konuşmaları ve daha fazla destek sağlamak amacıyla kazanı At Meydanı’na çıkarıp halkın desteğini kazanmaya çalışması da bir tür kamuoyu oluşturma yöntemi kabul edilir. Buna “kazan kaldırma” denilirdi. Buna karşılık toplumun daha çok dikkatinin çekilmek istenildiği durumlarda, savaş benzeri olağanüstü durumlarda “Sancak-ı Şerif” açılır ve ahalinin onun yanında toplanması istenirdi. Nitekim Yeniçeri Ocağının kaldırılması sırasında Sultan II. Mahmut, I. Dünya Savaşı başladığında “Cihad-ı Ekber” ilan eden İttihatçılar, “Sancak-ı Şerif” çıkarmışlardır. Doğru cevap B’dir.

Kimi zaman dinî kimi zaman etnik kimi zaman da ekonomik gerekçelerle Osmanlı’nın 600 yıllık saltanatında birçok isyan yaşanmıştır. Bunların genelinin temelinde ekonomik sıkıntılar yatmakla beraber çok zaman başka nedenler bahane edilerek isyan çıkarılmıştır. Ekonomik sıkıntı ise vergilerin ağırlığı ve vergilerin toplanma biçimiyle ilgilidir. Öte yandan Osmanlı’da köylü ve şehirli halk, yönetimdeki aksaklıklara ilişkin şikâyetlerini başta divanlar olmak üzere çeşitli şekillerde yönetime iletir. Ayrıca İslâm’ın “emri bil maruf nehyi anil münker” (iyiliği emredip kötülükten sakındırmak) ilkesi halk ile hükümdar arasında üstü kapalı bir sözleşme olarak kabul edilmiştir. Padişahın bu ilkeye aykırı hareket etmesi hâlinde halkın da ona itaat etmeme hakkı doğardı. Osmanlı tarihindeki Suhte isyanları, Celali isyanları ve İstanbul’daki birçok kalkışmanın bu çerçevede yorumlandığı dikkati çekmektedir. Doğru cevap A’dır.

Celali İsyanları içinde levent ve sekban grupları, köylerini terk eden çift bozanlar, kapıkulu süvarileri ve medrese öğrencileri gibi halkın çeşitli sınıflarından insanlar vardır ve 1596’dan sonra isyan birden genişleyerek bütün Anadolu’yu büyük bir krize sürükleyecek kadar genişlemiştir. Doğru cevap C’dir.

1808 Ekim ayında silahlı askerleri ile birlikte İstanbul’da toplanan ayanlarla, tarihe “Sened-i İttifak” olarak geçecek anlaşma yapılır. Bu aynı zamanda yüzlerce yıldır tek otorite olarak devlete ve millete hükmeden padişahın otoritesini artık başka güçlerle paylaşacağı anlamına gelmektedir. Doğru cevap D’dir.

Osmanlı modernleşmesinin başka konularda olduğu gibi gazete konusunda da öncüsü Mısır’da Mehmet Ali’nin tecrübeleri olmuştur. Onun çıkardığı Vekayi-i Mısriyye (1828) ilk Türkçe-Arapça gazetedir. Bu çerçevede Osmanlı Devleti’nin Batı yöntemleriyle bir kamuoyu oluşturmaya çalıştığı ilk iletişim aracı Takvim-i Vekâyi’dir. 1831’de yayımlanan ve 5000 tirajla Fransızca, Rumca, Ermenice, Arapça ve Farsça nüshalarla basılmış bu Osmanlıların ilk resmî gazetesi ciddi bir kamuoyu oluşturma aracı olarak kullanılmıştır. Özellikle Vekayi-i Mısriyye ile 1832-33 yılında giriştiği polemik, onu kamuoyunda etkili bir yere getirmiştir. Doğru cevap D’dir.

Fransız İhtilali’nin Osmanlı topraklarındaki ilk etkisi, Velestinli Rigas’ın ayaklanmasında görülür. Rigas bütün Osmanlı vatandaşları için Fransız İhtilali’yle ortaya çıkan insan hakları beyannamesini de içine alan bir anayasa hazırlamıştır. Osmanlı tarihi için erken bir anayasa teklifi olan bu hareket adalet, eşitlik, hürriyet gibi büyük ihtilalin kavramlarını slogan olarak kullanmıştır. Doğru cevap E’dir.

Tanzimat Dönemi’nin dikkat çeken kalkışmalarından birisi Softalar İsyanı (1853)’dır. Bu dönemdeki bir diğer isyan Talebe-i Ulûm Mitingi (1876)’dir. Ayaklanmanın görünen sebebi Mahmut Nedim Paşa’nın Rus yanlısı olması ve padişahın hilafet esaslarında değişiklik yaparak oğlu İzzettin’i veliaht tayin etmek istediği üzerine çıkan rivayetlerdir. İsyanın asıl sebebi gelişen İslamcılık cereyanının da etkisiyle Müslüman tebaa arasında ötelenmiş, ilgisiz bırakılmış olmaktan ve kötü yönetilmekten duyulan rahatsızlığın tırmanmasıdır. Bu yapı bir taraftan da “Kanun-ı Esasi” taleplerini dile getirecektir ki olayların hemen ardından ilk meşrutiyet denemesi de gerçekleşecektir. Sadrazam ve şeyhülislamın azlinin ardından isyan sona ermiştir. Doğru cevap B’dir.

Abdülaziz’den sonra tahta V. Murat geçer. Halk ve devlet adamları arasında sevinçle karşılanan Murat’ın saltanatı ise uzun süreli olamayacaktır. Çünkü saltanata geçtikten bir iki ay sonra psikolojik rahatsızlık belirtileri göstermeye başlar. Yeni, padişahın başta Balkanlar meselesi olmak üzere ülkenin sorunlarıyla uğraşabilecek durumu yoktur. Bir taraftan Midhat Paşa’nın bir an önce yürürlüğe girmesini arzuladığı Kanun-ı Esasi meselesi de ortada kalmıştır. Bu defa V. Murat da hal edilir ve Çırağan Sarayı’na hapsedilir. Abdülhamit tahta geçer. Tahta geçmesinin hemen ardından, I. Meşrutiyet ilan edilecek ve Kanun-ı Esasi de yürürlüğe girecektir. Artık Abdülhamit’in 33 yıllık saltanatı başlamıştır. Doğru cevap D’dir.

Abdülhamit Dönemi’nin kuşkusuz en büyük muhalif cephesini İttihat ve Terakki ile sonuçlanacak İkinci Jön Türk hareketi oluşturur. Ancak bu arada küçük de olsa bir iki muhalefet hareketi daha vardır ki onlardan da kısaca bahsetmek gerekir. İlki Üsküdar Cemiyeti olarak bilinen ve sadece Ali Suavi’nin liderliği ve heyecanı kadar etkili olabilen bir harekettir. Ali Suavi’nin heyecanı ve coşkusu ise yabana atılacak gibi değildir. Çünkü İslamcı düşünceleri ile bildiğimiz bu heyecanlı fikir adamı, heyecanının kurbanı olarak birkaç yüz taraftarı ile V. Murat’ı yeniden tahta çıkarmak amacıyla Abdülhamit’e darbe girişiminde bulunacak ancak Yedi Sekiz Hasan Paşa’nın başına sopayla vurması üzerine ölecektir. Tarihe Çırağan Vakası (8 Mayıs 1878) olarak geçecek bu darbe girişimi “sopayla bastırılan darbe” olarak hafızalara mizahi bir vaka olarak kazınır. Girişimcilerin ise kimisi öldürülecek kimisi de sürgüne gönderilecektir. Doğru cevap D’dir.

Her geçen gün kuvvetini artıran İttihat ve Terakki Cemiyeti, imparatorluğun diğer şehirlerinde ve yurtdışındaki başka şehirlerde de örgütlenmesini devam ettirir. Başta Cenevre ve Kahire olmak üzere Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk ve Rumeli gibi yerlerde şubeler açar. Avrupa tarafından da artık Jön Türkler olarak dikkate alınmaya başlanmışlardır. Sonunda çeşitli ülkelerde ve şehirlerde şubeler açarak örgütlenen hareket bütün Jön Türk hareketlerini bir araya getirmek üzere 4 Şubat 1902 tarihinde Paris’te bir kongre düzenler. Bu kongre Birinci Jön Türk Kongresi olarak tarihe geçer ve kongrenin ardından kurulan Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyetinin nizamnamesi belirlenir. Doğru cevap D’dir.

Osmanlı’nın Rönesans gerçeğine bigâne kalışının değişimi yavaşlattığı ve çağı yakalama noktasında geri kaldığı söylenebilir. Peki değişimi yavaşlatan bu zihniyet yapısının kodları nelerdir? Avrupa’da yukarıda bazılarını andığımız coğrafi, felsefi, sanatsal değişimler olurken neden Osmanlı bunları takip noktasında fazla istekli değildir? Bu sorulara verilebilecek en genel yanıt toplumun kültür yapısının ve zihniyetinin değişime açık olmamasıdır.

Osmanlı, savaşlardaki mağlubiyetler ve toprak kayıplarına kadar modernleşmek ve Batılılaşmak gereğini duymamıştır. Her ne kadar gerek Haçlı Seferleriyle ve gerekse tersine Viyana Kuşatması gibi Batı’ya akınlarla Avrupa ile yüzeysel de olsa bir ilişki kurulmuşsa da Batı’daki siyasi ve kültürel gelişmeleri yakından takip edecek derin bir ilişki oluşmamıştır. Karlofça Anlaşması (1699) ile başlayan toprak kayıplarının, Kırım’ın bağımsızlığını elde ettiği Küçük Kaynarca (1774) ile devam etmesi, ardından Edirne Antlaşması (1829)yla Yunanistan’ın bağımsızlık kazanması, Osmanlı’nın dikkatini kendine karşı bir süredir galibiyet almakta ve üstünlük kurmakta olan Avrupa’ya çevirmiştir.

Osmanlı’nın yeni girdiği medeniyet dairesi ile ilişkiye pragmatik öngörüsüyle askerî alan gibi işine öncelikli yarayanlarla başladığı bilinir.

Batı medeniyeti ile önce zaruretten doğan etkileşim, doğal olarak akabinde siyasi ve kültürel etkilenmeyi getirir. III. Selim’in askerî alandaki iyileştirme hareketi, II. Mahmut’la birlikte siyasi ve kültürel yapıyı da içine alan daha kapsamlı bir hâl alır. II. Mahmut
Dönemi’ni Osmanlı’da “medeniyet” düşüncesinin doğduğu dönem olarak ele almak gerekir.

II. Mahmut Devri’nde Batılılaşmanın hız kazanmasının nedenlerinden biri Avrupa’ya tahsil için giden öğrencilerin Batı medeniyetini yakından tanıma fırsatı bulmalarıdır. Bu öğrenciler, gelişmiş Batı medeniyetini bizzat görmüş, kültürel, siyasi ilerlemeye şahit olmuş ve Avrupa medeniyetini meydana getiren amillere dikkat eder olmuşlardır. İki medeniyet dairesini tanımış olmak, duygusal olarak hâlâ Doğu’ya ait olsa da sosyal ve politik meselelerde Batıyı örnek alan yeni bir aydın sınıfın oluşmasını sağlamıştır

Avrupa’da matbaayla birlikte kitap ucuzlamış ve bilgi geniş halk kitlelerine yayılır olmuştur. Sihir, büyü ve batıl inanışlar yerini akla bırakır ve bu da yeni düşünce dünyası demektir. Dolayısıyla çok rahatlıkla Avrupa medeniyetinin Doğu ile arasındaki farkı açmasının
temel nedeninin matbaa olduğu söylenebilir.

Osmanlı tebaası içinde epeyce gazete neşredilmektedir. Ancak Türkçe ilk gazete 11 Kasım 1831’de yayımlanmaya başlanan Takvim-i Vekâyi’dir. Resmî bir gazete olan Takvim-i Vekâyi bizzat II. Mahmut’un teşvik ve önerisi ile yayım hayatına başlar.

Takvim-i Vekâyi’nin yayımlanabilmesi için önce bir nezaret kurulur ve nezaretin başına Vakanüvis Esad Efendi getirilir. Takvimhâne-i Âmire isimli matbaada beş bin baskı yapılmaya başlanır. Kısa süre sonra gazete Osmanlı tebaasına daha iyi ulaşmak için düzenli olmasa da Arapça, Farsça, Ermenice, Fransızca, Bulgarca da yayımlanır. Fransızca nüsha olan Moniteur Ottoman Babıâli’nin Batı’ya kendisini duyurduğu bir organdır.

Ceride-i Havâdis’in Türk düşün tarihinde gerçekleştirdiği yenilikler şunlardır:
• İlk Türkçe -yarı resmî- özel gazetedir.
• Yaşanılan günlük siyasi ve sosyal hayata ait olayların yer aldığı ilk Türkçe gazetedir.
• İlk kez bir muhabir kadrosu kurulur.
• Devlet desteği alan ilk özel gazetedir.
• İlk yazar kadrosuna sahip gazetedir.
• İlk kez ilan yayımlayan ve gelir elde eden gazetedir.
• Ölüm ilanlarına yer veren ilk gazetedir.
• Edebî konuların kaleme alındığı ve edebiyatçılara kapılarını açan ilk gazetedir.
• Sermuharrirlik (baş muhabirlik) sistemini kuran ve sütunlarında yer veren gazetedir.

Geçmişte Avrupa ile ilişkilerde çok zaman askerî güçle elini sağlam tutmayı başaran Osmanlı, bu denge bozulduktan sonra Avrupa’yı daha yakından tanıma gayretinin içine girer. Bu da özellikle Hariciye içerisinde Türk ve Müslüman bir memur-bürokrat sınıfının ihtiyacını beraberinde getirir. Bu vesileyle 1821 yılında Tercüme Odası kurulur. Temel görevi resmî yazışmaları tercüme etmek olan kurum, zamanla bir diplomasi okulu hâlini alır.