YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 21

Tanzimat ve Islahat Fermanları son tahlilde toplumu yeni bir medeniyet dairesinin içine sokmuştur. Özellikle Islahat Fermanı ne misyonerlik vb. faaliyetler için tam özgürlük isteyen Avrupalıları ne de kendilerine hiçbir kazanım getirmeyen Müslümanları memnun etmiştir. Ancak gayrimüslimler askerlik vazifesinin kendilerine de getirilmiş olmasının dışında fermandan Müslüman halka göre daha hoşnuttur. Dolayısıyla Tanzimat ve Islahat’ın iyi niyetli bir gayret olmasına rağmen Müslüman ve gayrimüslimler arasındaki ayrışmayı hızlandırdığı da söylenebilir. Neticede yavaş yavaş Müslümanlar arasında fermandan duyulan rahatsızlık dillendirilmeye başlanır. Ferman, “İmtiyaz Fermanı” olarak nitelendirilir. Yine başta devlet yöneticileri olmak üzere tepeden aşağıya doğru bir alafrangalaşma, aşırı Batılılaşma ve millî benlikten kopma olduğu eleştirileri artar ve bir muhalif cephe oluşmaya başlar.

Osmanlı, Kutsal İttifak Devletleri (Avusturya, Venedik, Lehistan) ile imzaladığı Karlofça Antlaşması (1699) ile ilk toprak kaybını yaşar. Gerileme Dönemi de böyle başlar ve yavaş yavaş başka topraklar da kaybedilir.

Yusuf Akçura: Türkçülük akımının temellerini atan Akçura 1904’te yayımlanan Üç Tarz-ı Siyaset eseriyle Türkçülüğü sistematik bir hâle getirir.

Radloff ’un desteğiyle Orhun alfabesini çözen Danimarkalı Vilhelm Thomsen (1842- 1927)’in de Türk milliyetçiliğinin gelişmesinde katkısı yadsınamaz.

İttihat ve Terakki’nin kurucularından Ahmed Rıza ve Jön Türklerle yakın ilişkileri olan Azerbaycanlı Ağaoğlu Ahmet ve bir diğer Azerbaycanlı, Azerbaycan’da ilk Türkçe piyesi yayımlayan Mirza Fethali Ahundov (1812-1878)un da Türkçülük akımına katkıları yabana atılmaz. Ahundov’un Türk alfabesinin ıslahına dair yazıları vardır. Ahundov gibi Rusya’da yetişmiş Hüseyinzâde Ali (1864-1941) Bey de İttihat ve Terakki’nin kuruluşunda payı olan, Jön Türklere Türkçü fikirleri aşılayan kişilerden biridir. O da Gaspıralı gibi Türklerin aynı dil altında manevi bir birlik kurmaları gerektiğini dile getirmiştir.

İlk çevirilerden bazılarına imza atan ve ilk Türkçe sözlüklerden birisi olan Lehçe-i Osmanî’nin yazarı olan Ahmet Vefik Paşa (1823-1891)nın dilde sadeleşme çabaları da bu yönde değerlendirilebilir.

Modern Türk edebiyatının başlangıcı kabul edilen Şinasi, Fransızcadan tercüme ettiği şiirleri Tercüme-i Manzume adı ile bastırır. 1860’ta Agâh Efendi (1832-1887) ile birlikte ilk özel Türk gazetesi olan Tercüman-ı Ahvâl’i yayımlar

Osmanlılık bilinci uyandırılacak ve bu kimlikler Osmanlılık şemsiyesi altında bir arada tutulabilecektir. Bu fikir Tanzimat Dönemi’nde “İttihat-ı Anasır” ifadesiyle anlamını bulur.

İlk Türk pozitivist ve natüralisti olarak karşımıza çıkan Beşir Fuad (1852-1887) döneminin en entelektüel isimleri arasında gösterilir.

Natüralizm taraftarı Beşir Fuad’ın görüşlerinin Servet-i Fünûn edebiyatında psikolojik realizmi ve natüralizmi benimseyen özellikle Halit Ziya üzerinde etkisi olduğunu bilmek gerekir.

Osmanlı, Tanzimat Fermanı (1839) ile resmen haber verdiği rejim değişikliğini, başka bir söyleyişle meşrutiyeti, fermanın daha öncesindeki yıllardan, hemen hemen 19. yüzyılın başlarından itibaren gerçekleştirme çabası içerisine girer.

Osmanlı, Tanzimat Fermanı (1839) ile resmen haber verdiği rejim değişikliğini, başka bir söyleyişle meşrutiyeti, fermanın daha öncesindeki yıllardan, hemen hemen 19. yüzyılın başlarından itibaren gerçekleştirme çabası içerisine girer. Fakat Osmanlı dünyasında monarşi dışındaki devlet yönetim biçimlerinden ilk bahis, bu tarihlerden çok daha önce ve Usûlü’l Hikem fi Nizamü’l-Ümem (1731) iledir. Usûlü’l Hikem fi Nizamü’l-Ümem, İbrahim Müteferrika tarafından yazılmıştır ve III. Ahmet’in fermanı (5 Temmuz 1727) ile İstanbul’da kurulan Matbaa-i Âmire’de basılan ilk kitaplardandır.

Meşrutiyet Osmanlı insanının kavramlar dünyasına 19. yüzyılda girmiş ve iki kez denenmiştir. Bunların ilki 23 Aralık 1876, ikincisi ise 24 Temmuz 1908 tarihlerindedir. Her ikisinin de ilanı sırasında Osmanlı tahtında sultan olarak II. Abdülhamit vardır.

3 Kasım 1839’da ilan edilen Tanzimat Fermanı, Osmanlı İmparatorluğu için siyasal ve sosyal anlamda pek çok değişimin ve yeniliğin başlangıcı sayılmaz. Çünkü neredeyse bir asrı aşkın bir zamandır yavaş yavaş birtakım yenilikler hayata geçirilmektedir. Tanzimat Fermanı bütün bunların devlet eliyle kabulü ve ilanı anlamını taşır. Devlet bu fermanla önemli bir kısmını hayata geçirdiği yenilikleri, kendi sınırları içinde yaşayan insanlar kadar dünya ile de paylaşır. Sultan Abdülmecit döneminde, Sadrazam Mustafa Reşit Paşa tarafından ilan edilen Tanzimat Fermanı, gerçekten de Osmanlı dünyası için 18. yüzyıl başlarından itibaren yavaş yavaş uygulamaya konulan değişim hareketlerinin nihayet ulaştığı noktadır. Toplumsal dinamiklerden başka Patrona Halil (1730) ve Kabakçı Mustafa (1807) isyanları gibi büyük kanlı direnişler dolayısıyla sık sık kesintiye uğramış ve bu sebeple de mütereddit adımlarla yürütülmüş olan Batılılaşma, Tanzimat’ın ilanıyla hem resmen hem de açık olarak hayata geçirilmiş olur.

Tanzimat Fermanı’nı ilan eden Sultan Abdülmecit’in ölümünden (25 Haziran 1861) sonra tahta geçen bütün sultanlar, meşrutiyetin ilanı sözünü vermişlerdir. Ancak başta Abdülaziz olmak üzere sultanların tahta geçtikten sonra rejim değişikliği ilanı için şartları uygun bulmadıkları ve bu konuda ayak sürüdükleri anlaşılmaktadır. Bu durum, Tanzimat Fermanı’yla vaat edilenlerin hayata geçirilmediğini düşünen ve Osmanlı’nın yenilenmesi için rejim değişikliğine inanan aydınların giderek devletten uzaklaşmalarına ve devletin karşısında yer almalarına sebep olur. Sonuç olarak bir mücadele alanı oluşturmak ve güç birliği sağlamak üzere örgütlenerek Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ni kurarlar.

1880’lerin başına kadar daima meclisin açılacağı zannıyla hareket edilir. Fakat bundan sonra Osmanlı ülkesinde 30 yıl sürecek monarşiye dönülür. Bu süre içinde Kanun-ı Esasi “şeklen” yürürlükte kalır. Ama Osmanlı ülkesinde bundan sonraki meşrutiyet ve meclis deneyimi için 1908 Meşrutiyeti’ni beklemek gerekir. Ancak Abdülhamit, meşrutiyetin başarısız olmasının sebepleri üzerinden giderek Osmanlı ülkesinin geleceğinin, İttihad-ı İslam anlayışında olduğunu düşünmeye başlar.

Fakat bu arada 1889’da kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti gizlice çalışmalar yapmaya ve devlet üzerinde bir baskı oluşturmaya başlamıştır.

Osmanlı’nın ilk meclis-i mebusanı birinci çalışma dönemini 20 Mart 1877 - 28 Haziran 1877 tarihleri arasında gerçekleştirir. Meclisin ikinci çalışma devresi ise 13 Aralık 1877 - 13 Şubat 1878 tarihleri arasındadır. Osmanlı Rus savaşı, meclisin ikinci çalışma devresinde başlar. Osmanlı ordusu, doğuda Erzurum’a batıda ise Sofya’ya kadar gelen Rus ordusu karşısında ağır kayıplar vermektedir. Bu durum ister istemez meclisin çalışmalarını da etkilemiştir. Özellikle Hristiyan milletvekillerinin meclis çalışmaları sırasında kendi milletlerinin çıkarlarını gözeten yorum ve yönlendirmeler yapmaya başladıkları fark edilir. Bu durum Osmanlı ülkesinin henüz meşrutiyete hazır olmadığını ve bütün çabalara rağmen ırk ve din farklılığını bir yana bırakmış bir Osmanlı milletinin meydana gelememiş olduğunu düşündürür. Meclis çalışmalarına katılarak bütün bunlara tanık olan Sultan II. Abdülhamit, böyle bir meclisin Osmanlı ülkesini temsil etmediğini ve devleti selamete götüremeyeceğini düşünerek Kanun-ı Esasi’nin kendisine verdiği hakkı kullanmayı ister. Ardından savaş gibi önemli durumlarda meclisin çalışmasına gerek olmadığını ileri sürerek meclisi süresiz tatil eder.

Yeni Osmanlılar Cemiyeti, 1840’tan itibaren Avrupa’da yayılan “jeune: genç” terimi dolayısıyla “Genç Türkler” olarak da anılmıştır. “Jeunelük Avrupa’da ulusçuluk ve meşrutiyetçilik, hatta cumhuriyetçilik yanlısı olmak anlamına geldiği hâlde, Türkiye’de bu hem din, hem devlet düşmanlığı anlamına geliyordu. Bu yüzden Avrupa’ya giden ‘genç’ler, ‘Türkistan’ın Erbab-ı Şebabı’, ‘civan’ gibi sözcükleri bırakarak, fakat ne ‘jeune’ ne de ‘Türk’ sözcüğünü alarak kendilerine uygun ad olarak nizamnamelerine ve mühürlerine ‘Yeni Osmanlılar’ adını koydular. Bu rast gele bir sözcük oyunu değildir, çünkü onlar için ne ‘jeune’lük ne de ‘Türk’lük bir anlam taşırdı.” (Berkes, 2016, s. 282-283). Zira onlar Osmanlı milletinin varlığına inanıyor ve Osmanlı’nın yaşamaya devam etmesi için devletin meşrutiyeti ilan etmesinin şart olduğunu düşünüyorlardı. “Bu genç ihtilalcileri birleştiren şey, Avrupa medeniyeti hakkındaki umumî bir bilgi ve Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılıp parçalanması hususundaki ortak endişe idi.” (Mardin, 2010, s. 18).

28 Şubat 1856’da ilan edilen Islahat Fermanı, on yedi yıl önce ilan edilmiş olan Tanzimat Fermanı’nın ileri planda bir devamıdır.