YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 19

Baba Zünnun İsyanı (1525) Doğru cevap A'dır.

Kalender Çelebi İsyanı (1528) Doğru cevap D'dir.

Karayazıcı İsyanı (1598) Doğru cevap E'dir.

Müteferrika’dan önce de Osmanlı toprakları içinde matbaacılık faaliyetleri vardır ama ilk Türkçe kitap için 1726’yı beklemek gerekecektir. 1726 yılında ilk Türk matbaası kuruluncaya kadar Türkçe kitap basılmamıştır. İlk Türkçe kitap ancak Lale Devri’nde Sultan III. Ahmet zamanında basılabilecektir.

Fransız Büyükelçiliğinin 1795’te çıkardığı Bulletin des Nouvelles ve 1796’da çıkardığı Gazette Francoise de Constantinople gibi gazeteler, Osmanlı sınırları içinde çıkarılan ilk gazeteler olsa da Osmanlı halkına doğrudan etkileri olmamaları sebebiyle önemli kabul edilmezler. Bu bakımdan Charles Tricon tarafından İzmir’de çıkarılan İzmirli anlamına gelen Smyrneen’i ilk girişim olarak değerlendirmek daha doğrudur.

1878’e kadar 2000 sayının üzerinde çıkan Takvim-i Vekâyi, bir iki senelik kesintiden sonra, 1890’dan itibaren yeniden yayımlanmaya başlar. 283 sayı daha çıkar ve sonra kapatılır. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra 1 Eylül 1908’de yeniden yayın hayatına kaldığı yerden devam eden gazetenin adı 1920’de TBMM tarafından önce Ceride-i Resmiyye’ye, sonra da 1922’de Resmî Ceride’ye dönüştürülür. 2 Ocak 1928’den itibaren ise Resmî Gazete hâlini alır ve hâlen devletin aldığı kararların duyurulduğu bir kurum olarak görevini idame ettirmektedir.

İlk özel Türk gazetesi olan Tercüman-ı Ahvâl, “gazeteciliğin pîri” unvanıyla anılan İstanbul Telgraf Müdürü Agâh Efendi (1832-1887) ve Şinasi (1826-1871) tarafından çıkarılır. 1860 Ekim’inde yayın hayatına başlayan gazetenin ilk 24 sayısı pazar günleri çıkmak üzere haftalık neşredilir.

Şinasi 1865’te Paris’e giderken gazetesini 260. sayıdan sonra Namık Kemal’e emanet eder. Henüz 25 yaşında olan Namık Kemal, Tasvîr-i Efkâr’ı 469. sayıya kadar aynı zamanda başyazarlık da yaparak idame ettirir. Namık Kemal’in Babıâli’nin öfkesini çeken ateşli siyasi yazıları, onun gazetecilik yapmasının yasaklanması ile son bulur. O da Avrupa’ya giderken idareyi Recaizade Mahmut Ekrem’e teslim eder. Bu durum bizi edebiyatın da gazeteciliğin de Tanzimat Dönemi’nde usta çırak ilişkisi içinde geliştiği sonucuna götürür.

Tercüme Odasının kurulmasından önce ise odanın görevini Divan-ı Humayun tercümanları görmektedir. 1821 Yunan İsyanı sırasında Divandaki tercümanların önemli bir kısmı Rum’dur. Rum tercümanlardan bazısının isyancılarla iş birliği içinde olduğu ifşa edilir. Birkaçı da idam edilir. Bundan sonra Rumlar devlet hizmetinde kullanılmaz. Tercüman ihtiyacını karşılamak için gayrimüslim tebaaya güvenmeyen Osmanlı, işi kendi bünyesi içinde kotarmak adına Tercüme Odasını kurar.

Tütüncüoğlu Mihail Naum (Hoca Naum)’un 1847'de aldığı tiyatro, 1859’da kurulan ve Güllü Agop'un satın aldığı Gedikpaşa Tiyatrosu ve Türkçe operalar sahnelendiği Aziziye Tiyatrosu Osmanlı'nın ilk tiyatroları arasında sayılabilirler.

Avrupa modern düzene geçiş sürecinde siyasal ve toplumsal pek çok deneyim yaşamıştır. Rönesans, Reform, hümanizm, coğrafi keşifler, aydınlanma felsefesi, Sanayi Devrimi, Fransız İhtilali vb. gelişmeler hem bir birikimin sonucudur hem de yeni deği­şimlere katalizör olur

Osmanlı’nın özellikle Ruslar karşısında almış olduğu yenilgi bir uyanış yaratır. Önce­likle askeriyeye kendi içinde nizam verme arayışının içine girilir. Kifayet etmeyince daha radikal kararlar almak zorunda kalan ilk padişah III. Selim olur. 1787-1792 ara­sındaki mücadeleden mağlup ayrılmak, III. Selim’i Batı’yı daha yakından takip etmeye sevk etmiştir. Nizam-ı Cedit her ne kadar bir yeni askerî teşkilat gibi değerlendirilse de aynı zamanda bir ıslahat çalışmasıdır. Kelime anlamının “yeni düzen” oluşu bile buna işaret eder

II. Mahmut Dönemi’ni Osmanlı’da “medeniyet” düşüncesinin doğduğu dönem olarak ele almak ge­rekir. Memurlara ve valilere maaş bağlanması, köy ve mahalleler için muhtarlıklar ku­rulması, erkekleri kapsayan bir nüfus sayımının yapılması, Posta Teşkilatı’nın kurulması, nazırlıkların kurulması, karantina sisteminin getirilmesi, pasaport alma usulünün ko­nulması, mülkiyet hakkının tanınması vb. pek çok ıslahat II. Mahmut Devri’nde yönün Batı’ya çevrildiğinin göstergesidir. Mekteb-i Tıbbiyye gibi Avrupa tarzı okulların açılması, Batı müziği dinlemenin serbestleşmesi ve ilk gazete Takvim-i Vekayi’nin yayın hayatına girmesi ise kültürel manada Batı’ya yönelişi ifade eder

II. Mahmut Devri’nde Batılılaşmanın hız kazanmasının nedenlerinden biri Avrupa’ya tahsil için giden öğrencilerin Batı medeniyetini yakından tanıma fırsatı bulmalarıdır. İşte bu aydın ve okuyan sınıf bir müddet sonra eylem adamı olarak karşımıza çıkacaktır. Kuşkusuz bunların arasında en öne çıkan isim Tanzimat Fermanı’nın hazırlayıcısı Mustafa Reşit Paşa’dır.

Müteferrika matbaasında basılan ilk kitap 1729 yılında iki ciltlik Arapça-Türkçe bir sözlük olan Vankulu Lügati’dir. Daha sonra Kâtip Çelebi’nin Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l- Bihâr (Deniz Savaşları Hakkında Büyüklere Armağan) basılır. “Müteferrika 1745 yılında vefat ettiğinde dil, askerlik, coğrafya, tarih ve fen bilimleri gibi konuları işleyen toplam 17 kitap çıkarmıştı

Fransız Büyükelçiliğinin 1795’te çıkardığı Bulletin des Nouvelles ve 1796’da çıkardığı Gazette Francoise de Constantinople gibi gazeteler, Osmanlı sınırları içinde çıkarılan ilk gazeteler olsa da Osmanlı halkına doğrudan etkileri olmamaları sebebiyle önemli kabul edilmezler. Bu bakımdan Charles Tricon tarafından İzmir’de çıkarılan İzmirli anlamına gelen Smyrneen’i ilk girişim olarak değerlendirmek daha doğrudur.

Takvim-i Vekâyi’nin yayımlanabilmesi için önce bir nezaret kurulur ve nezaretin başı­na Vakanüvis Esad Efendi getirilir. Takvimhâne-i Âmire isimli matbaada beş bin baskı ya­pılmaya başlanır. Kısa süre sonra gazete Osmanlı tebaasına daha iyi ulaşmak için düzenli olmasa da Arapça, Farsça, Ermenice, Fransızca, Bulgarca da yayımlanır. Fransızca nüsha olan Moniteur Ottoman Babıâli’nin Batı’ya kendisini duyurduğu bir organdır

Ceride-i Havâdis’in Türk düşün tarihinde gerçekleştirdiği yenilikler şunlardır:

• Sermuharrirlik (baş muhabirlik) sistemini kuran ve sütunlarında yer veren gazetedir

İlk özel Türk gazetesi olan Tercüman-ı Ahvâl, “gazeteciliğin pîri” unvanıyla anılan İstanbul Telgraf Müdürü Agâh Efendi (1832-1887) ve Şinasi (1826-1871) tarafından çıkarılır. 1860 Ekim’inde yayın hayatına başlayan gazetenin ilk 24 sayısı pazar günleri çıkmak üzere haftalık neşredilir. Daha sonra haftanın dört beş gününde çıkarak altı yıl faaliyetini sürdürür. Maddi desteği Agâh Efendi’den alan gazetenin fikrî desteğini ise Şinasi karşılar. Birinci sayısında Şinasi’nin kaleminden çıkan “Mukaddime” (ön söz) Türk düşünce ve gazetecilik tarihinin miladı kabul edilir

Mahmut Nedim Paşa’nın sadaretten düşmesi ve yerine Midhat Paşa’nın gelmesinin ardından Namık Kemal, İstanbul’a döner. Namık Kemal’in Gazi Musa Paşa’nın Silistre’de Ruslara karşı direnişini konu alan Vatan Yahut Silistre piyesinin Gedikpaşa Osmanlı Tiyatrosu’nda 1 Nisan 1873 gecesi temsilinin ardından coşan halk, “Yaşasın Kemal” nida­larıyla İbret gazetesinin önünde toplanır. Bu durum zaten tereddütlü olan hükûmeti iyice huzursuz eder ve İbret, 5 Nisan 1873’te tamamen kapatılır. Toplam 132 sayı yayımlanmış­tır. Namık Kemal de bu kez Magosa’ya gönderilir