YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 3

Osmanlı Devleti başlangıçtan itibaren Kayı boyundan bir hükümdarın yönetiminde bulunmuştur. Ülke eski Türk devlet anlayışına göre her ne kadar hanedana, yani aileye ait kabul edilse de özellikle Osman Bey’den sonra ülkede mutlak hâkimiyet sahibidir. Hükümdar, bütün sistemin merkezidir. Bu ailenin tahta çıktığı bilinen ilk siyasi ismi Ertuğrul’dur. (ö.1280) Ancak devletin temellerinin Osman Bey zamanında, Bizans sınırındaki faaliyetler ve Selçuklu Devleti’nin yıkılışı ile 1299’da atıldığı tarihçiler tarafından genellikle kabul edilir. Tarihçi Halil İnalcık ise aşiretin Bizans ile yaptığı ve kazandığı ilk savaş olan Koyunhisar Savaşının tarihi 1302’yi Osmanlı Beyliğinin kuruluşu kabul eder. Orhan Bey ise beyliği devlete dönüştürmüş ve kurumsallaşma yönünde önemli adımlar atmıştır.

Osman Bey’den itibaren I. Ahmet’e (1603-1617) kadar padişahlık babadan oğula geç- miştir. I. Ahmet’ten sonra bazen kardeşlere, yeğenlere de taht bırakılmıştır.

Başlangıçta veziriazam, daha sonra tarihlerde yaygın olarak sadrazam unvanıyla anı- lan başvezir padişahın mutlak temsilcisidir. Padişahın mührünü taşıyan ve onun adına her türlü işlemi yapmaya yetkili kılınan kişidir. Sultanın huzuruna istediği zaman çıkma, yabancı elçileri kabul etme, sefere gittiğinde beş tuğ taşıma yetki ve ayrıcalıklarına sahiptir. Aynı zamanda diğer vezirlerin ve ulemanın da başıdır. Veziriazamın görev ve yetkileri şöyle sıralanabilir: a. Padişahın mutlak vekili sıfatıyla Divan-ı Hümayunu yönetmek, divan üyelerinin gündeme getirdikleri konuları görüşmek ve ülkenin düzeniyle ilgili konularda kanunnameler hazırlayıp ilgili bölgelere göndermek; b. Divan-ı Hümayunda yetişmeyen işleri ikindi veya paşa kapısı divanı denilen divanda görüşüp karara bağlamak; c. Yeniçeri ağası, iktisap ağası, İstanbul kadısı, subaşı gibi görevlileri yanına alarak başkent İstanbul’un esnafını ve tersanelerini denetlemek; d. Devlet görevlilerini Padişah adına atamak, görevden almak ve yükselmelerine karar vermek (Altan, 2012, s. 36).

Osmanlı yönetiminin sembolü olan saray, hem mecazi hem de gerçek anlamda devletin kalbi durumundadır. Osmanlılarda bilinen ilk saray Bursa’da Orhan Gazi’nin kale dibine yaptırdığı saraydır. Söz konusu saray, devlet merkezi Edirne’ye taşındıktan sonra Eski Saray diye anılmıştır.

Osmanlı ordusunun ikinci ana grubunu eyalet ordusu oluşturur. Eyalet ordusunun akıncılar, azaplar ve daha başka birlikleri olmasına karşın asıl önemli bölümü “tımarlı sipahiler”dir. Taşrada bulunan tımarlı sipahiler devlete ait topraklardan alınan ve tımar adı verilen bir vergi ile geçinirlerdi. Klasik Osmanlı Devleti’nin sayıca en büyük bölümünü oluşturan bu birlik aynı zamanda klasik Türk İslam devletlerine özgü bir arazi ve askerlik teşkilatının gelişmiş şekli idi. Osmanlı Devleti özellikle Rumeli ve Balkanlardaki fetihlerde ele geçen araziyi devletin malı kabul ederek bunları savaşlarda yararlılık gösterenlere tımar veya zeamet adıyla tahsis etmiştir. Tımar, sipahilere ömür boyu verilir; hatta öldükten sonra da çocuklarına geçerdi.

Osmanlı’da yürütmeyi üstlenecek olan bey ile yargıyı üstlenecek olan kadı taşra teşkilat yapısının temelini oluşturur. Diğer şıklar ise merkez teşkilatın parçalarıdır.

Osmanlı Devleti’nin taşra teşkilatı sırasıyla eyalet, sancak, kaza, nahiye, köy birimlerinden oluşmuştur. Kasaba bunlar arasında yer almamaktadır.

Osmanlı’da eyaletler salyanesiz, salyaneli ve imtiyazlı olmak üzere üçe ayrılmış durumda idi. Salyane yıllık vergi anlamında kullanılmaktadır.

Kazasker, askerlerin kadısı anlamında kullanılan ve ordunun yargı görevini yürütmekte olan görevli idi. Beylerbeyi ve sancakbeyi taşra teşkilatında yürütmeyi üstlenecek olan görevliler iken kadı da yargıyı üstlenecek olan görevlidir. Defterdar ise defter tutan anlamına gelen ve Türk-İslam devletlerinde mali işlerden sorumlu olan görevlidir.

Osmanlı Devleti’nin en uzun süre yönetim merkezi olarak kullandığı saray Topkapı Sarayı’dır.

1.Memleketeyn (Eflâk ve Boğdan) Beyliği (Romanya). XV. asırdan 1878'e kadar.
2.Erdel (Transilvanya) Beyliği. XV. asırdan 1699'ya kadar.
3.Dubrovenedik (Ragusa, Dubrovnik) Beyliği. XIV. asırdan 1815'e kadar.
4.Karadağ Vladikalığı. 1478-1878 arası.
5.Kırım Hanlığı. 1475-1774.
6.Kaptan Paşa (Gelibolu ve Ege Adaları) Eyâleti. 1533-1876.
7.Nakşa (Naksos) Dükalığı. 1537-1830.
8.Hicaz Eyâleti. 1517-1918.
9.Arap Şeylikleri. 1918'e kadar.
10.Mısır Eyâleti. 1840-1914.
11.Garp Ocakları. Cezâyir 1681-1830, Tunus 1591-1881, Libya 1603-1912 arası.
12.Doğu Anadolu Beylikleri. 1514-1849.
13.Gürcü Beylikleri. XVI. asır sonu-XIX. asır başı.
14.Dağıstan. XVI. asır sonu-XVIII. asır sonu.
15.Aynaroz. 1374-1913.
16.Yunan Adaları (Yedi Ada Devleti). 1800-1863.
17.Sırbistan Emâreti. 1812-1878.
18.Yunanistan Emâreti. 1829-1830.
19.Sisam Emâreti. 1832-1913.
20.Lübnan Sancağı. 1861-1918.
21.Girit Vilâyeti. 1867-1913.
22.Bulgaristan Emâreti. 1878-1908.
23.Kıbrıs Sancağı. 1878-1914.
24.Yemen Vilâyeti. 1911-1918.
25.İstanbul. 1909'a kadar.

Rumeli salyanesiz eyaletler arasında yer alırken, diğer şıklardaki eyaletlerin hepsi imtiyazlı eyaletlerdir.

Harem,padişahın eşleri ve çocukları ile yaşadığı ev iken; Birun altında Hasoda, Arzodası ve Kubbealtı bölümlerinin yer aldığı dış saraydır. Enderun ise padişahın çalışma ofisinin bulunduğu ve aynı zamanda devlet memuru yetiştiren okul anlamına da gelen iç saray bölümüdür.

A,B,C ve D şıklarındaki ifadeler Osmanlı devlet teşkilatının bozulmasına neden olan sebepler arasında gösterilebilir. Öte yandan, Osmanlı ordusunun esasını oluşturan merkez ordusu kapıkulu ocakları ile eyalet ordusunun esasını oluşturan tımarlı sipahiler 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bozulmaya başlamış buna karşılık aynı yüzyılda Avrupa’da sürekli eğitim yapan ve ateşli silahlar kullanan birlikler kurulmaya başlanmıştır. Yani ateşli silahlar kullanan birlikler Osmanlı’da değil Avrupa’da kurulmaya başlanmıştır.

Rusların desteğiyle Sırp isyanı daha da genişledi. Bu isyanlar süreci 1817’de Osmanlı sınırları içerisinde ve İstanbul’a bağlı kalmak koşuluyla Sırbistan Prensliği’nin Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmesiyle sonuçlandı.

Rusların desteğiyle Sırp isyanı daha da genişledi. Bu isyanlar süreci 1817’de Osmanlı sınırları içerisinde ve İstanbul’a bağlı kalmak koşuluyla Sırbistan Prensliği’nin Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmesiyle sonuçlandı. Böylece Osmanlı tarihinde ilk defa bir Hristiyan toplum isyan ederek bir başarı kazanmış, siyasi bir statü elde etmiş oldu. Bu aynı zamanda diğer Hristiyan toplumlar için de örnek oluşturdu.

Ruslar II. Mahmut’un talebi ile İstanbul Anadolu yakasına asker çıkardılar. Bundan rahatsız olan Fransa ve İngiltere baskısıyla Adana Mehmet Ali’ye bırakılmak üzere Osmanlı Devleti ile Mısır valisi arasında Kütahya Antlaşmasını sağladılar (1833).

Ruslar II. Mahmut’un talebi ile İstanbul Anadolu yakasına asker çıkardılar. Bundan rahatsız olan Fransa ve İngiltere baskısıyla Adana Mehmet Ali’ye bırakılmak üzere Osmanlı Devleti ile valisi arasında Kütahya Antlaşmasını sağladılar (1833). Böylece birinci Mısır meselesi sona ermiş oldu.

Mehmet Ali Paşa bu olaydan ve 1833’ten sonra tamamen bağımsız bir hükümdar gibi davranmaya devam etti. İstanbul’a gönderdiği vergiyi azalttı. İki taraf arasındaki güvensizliği ve sürtüşmeyi artırıcı hareketlerden sonra Nizip Savaşında da (1839) Osmanlı ordusu ağır bir yenilgi aldı.

Çeşitli bakanlıklar kuruldu. Babıali, resmî bir daire haline getirildi; şehremanetinin yerine ihtisap nazırlığı kuruldu. 1824’te sıbyan mektepleri açılarak ilkokul eğitimi mecburî hale getirilmişse de uygulanması Tanzimat’tan sonraya kalmıştır. 1827’den itibaren Avrupa’ya eğitim için öğrenci gönderilmeye başlandı.

Çeşitli bakanlıklar kuruldu. Babıali, resmî bir daire haline getirildi; şehremanetinin yerine ihtisap nazırlığı kuruldu. 1824’te sıbyan mektepleri açılarak ilkokul eğitimi mecburî hale getirilmişse de uygulanması Tanzimat’tan sonraya kalmıştır. 1827’den itibaren Avrupa’ya eğitim için öğrenci gönderilmeye başlandı.