YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 20

İltizam; Osmanlı Devleti’nde bazı vergilerin, ihale yoluyla üstlenen kişiler tarafından toplanması. Bu vergiyi toplayan kişiye mültezim denilir.

Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’nın ikinci aşaması, devamı, Tanzimat’la başlayan sürecin ileri bir adımı olarak görülmüştür. Tanzimat Fermanı’ndan 17 yıl sonra, 28 Şubat 1856’da yayımlanan bu ferman da Sultan Abdülmecit’e aittir.

Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’nın ikinci aşaması, devamı, Tanzimat’la başlayan sürecin ileri bir adımı olarak görülmüştür. 

Tanzimat Fermanı’ndan 17 yıl sonra, 28 Şubat 1856’da yayımlanan bu ferman da Sultan Abdülmecit’e aittir. 

Babıali’de bütün nazırların, Şeyhülislâm’ın, yüksek rütbeli memurların, patrik, hahambaşı ve diğer cemaat ileri gelenlerinin önünde okunduktan sonra, Paris Antlaşması’nı hazırlamakta olan devletlere bildirildi.

İlk defa 1815 Viyana Kongresinde politik bir terim olarak kullanılan “Şark Meselesi”, bu tarihten sonra politikacılar, diplomatlar ve tarihçiler arasında giderek daha sık dile getirilmeye başlanmıştır.

Batı karşısında yüzyıllardır süregelen karşıtlık ilişkisi de değişmeye mecbur kalmıştır. Devlet çöküşü durdurmak için şimdiye kadar düşman olarak konumlandırdığı Avrupa devletlerinin yükselmesini sağlayan faktörleri almak ve uygulamak durumunda kaldı. Bu, modernleşme veya Batılılaşma denilen sürecin başlaması demektir.

Gerçekten de bu dönemde başta Fransa’da elçi olarak görevlendirilen Yirmisekiz Çelebi Mehmet’in (ö. 1732) Paris Sefaretname’si başta olmak üzere, Batı’ya dair gözlemlerin etkisiyle başlayan Lâle Devri, özellikle matbaanın İstanbul’da kurulması, bir tercüme heyetinin oluşturulması gibi olaylar Batılılaşma hareketlerinin başlangıcını oluşturur.

Nizam-ı cedit kavramı altında düşünülen yenilikler geniş çaplı düzenlemeleri amaçlıyordu. Bunlar arasında; eyalet paşalarının liyakate göre seçilmesi, devlet nüfuz ve otoritesinin yeniden sağlanması, halkın huzur ve güveninin temin
edilmesi; rüşvet ve iltimasın önüne geçilmesi gibi amaçlar hedeflenmiştir.

III. Selim döneminde yapılan önemli uygulamalardan birisi Avrupa başkentlerinde
daimi elçilikler açılmasıdır. Bu döneme kadar, uzun zamandan beri Avrupalı devletlerin
İstanbul’da daimi elçilikler bulundurmasına karşın Osmanlı Devleti ihtiyaca göre belli sürelerde ve belirli konuları görüşmek üzere elçiler gönderir, “fevkalade elçi” sıfatı taşıyan bu elçiler, görevin tamamlanmasıyla ülkeye geri dönerdi.

Bu sorunları arasında başta Avrupa’nın Türkiye’ye bakışındaki zihniyeti gösteren “Şark Meselesi” gelmektedir. 18.yüzyılın sonuyla 19. yüzyılın hemen başındaki Osmanlı-Fransız, Osmanlı-Rus, İngiliz savaşları, Vahabi İsyanı, Kabakçı Mustafa İsyanı gibi meseleler İmparatorluğu yıpratmıştı. Bunun üstüne Sırp ve Yunan ayaklanmaları, Osmanlı - İran Savaşı, Fransızların Cezayir’i işgali, Mısır’da Mehmet Ali Paşa sorunu, Boğazlar Meselesi ve Londra Antlaşması 19. yüzyılın başından Tanzimat’ın ilanına kadar geçen yarım asırdan az bir sürede devletin mücadele etmek zorunda kaldığı dış sorunlardan bazılarıdır.

Tanzimat Fermanı, Abdülmecit’in tahta geçmesinden (1 Temmuz 1839) dört ay sonra
3 Kasım 1839 tarihinde aynı zamanda hariciye nazırlığı görevini de üstlenmiş bulunan Londra elçisi Mustafa Reşit Paşa’nın yurda dönerek padişahı ikna etmesi sonucu
Osmanlı devlet adamlarının, halkın ve yabancı diplomatların bulunduğu bir toplantıda okunmuştur.

Tanzimat Fermanı okunduktan sonra Fransızcaya çevrilerek yabancı temsilcilere gönderildiği gibi, devletin resmî yayın organı olan Takvim-i Vekayi’de de yayımlanmıştır.

Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’nın ikinci aşaması, devamı, Tanzimat’la başlayan sürecin ileri bir adımı olarak görülmüştür. Tanzimat Fermanı’ndan 17 yıl sonra, 28 Şubat 1856’da yayımlanan bu ferman da Sultan Abdülmecit’e aittir.

Bugünkü Danıştay’ın görevini, yönetimle ilgili yargı konularını ele alan ve hükme bağlayan Şûrâ-yı Devlet ile bugünkü Yargıtay’ın görevini üstlenen Ahkâm-ı Adliye’nin kurulması yargı ve yürütmenin birbirinden ayrılması anlamına gelmektedir.

Osmanlı devlet felsefesinin anahtar kavramı adalettir. Adalet yönetimin temel dayanağını oluşturduğu gibi devlet örgütlenmesinin de yapı taşı durumundadır. Buna göre örgütlenen devlet sistemini “daire-yi adliye” yani adalet dairesi eksenine göre düşünmek gerekir. Adalet dairesinin şu şekilde formüle edildiği görülmektedir:

“1. Devlet ve mülk, yani ülke ve insanı birleştirerek devlet kuracak iktidara sahip olmak, diğer bir ifadeyle âkimiyeti elde bulundurmak, sağlam bir orduyu gerektirir.
2. Ordunun teşkili ve bakımı hükümdarın servet sahibi, devletin zengin olmasına bağlıdır.
3. Devletin zengin olması için, halkın zengin ve müreffeh olması şarttır.
4. Halkın refahı ve zengin olması da kanunların adil olmasına bağlıdır.
5. Devlet ve mülk olmadan adaleti sağlamak da mümkün değildir.

Bunlardan biri yok oldu mu, her şey yok olur, ne devlet kalır ne de mülk yani hâkimiyet.” Doğru cevap B'dir.

Şüphesiz aşiretler arasındaki anlaşmazlıklarda arabuluculuk görevi Osman Bey’e aitti (Yediyıldız, 1993, s. 294). Zaman içerisinde toprakların genişlemesi ve devletin yönetimindeki toplulukların çoğalması ile bu basit aşiret kurallarının yeterli olamayacağı görüldü. Bunu yerine düzenli devlet yapısına ve yerleşik kurumların oluşturulmasına ihtiyaç duyuldu. Orhan Gazi (1281-1362) ve I. Murat (1326-1389) dönemlerinde Osmanlı devlet yapısının ilk kurumları oluşturulmaya başlanıldı. Böylece yönetim, askerlik, ekonomi ve sosyal alanlarla ilgili bir yapılanmaya gidildi. Doğru cevap C'dir.

Osman Bey’den itibaren I. Ahmet’e (1603-1617) kadar padişahlık babadan oğula geçmiştir. I. Ahmet’ten sonra bazen kardeşlere, yeğenlere de taht bırakılmıştır. Osmanlı Devletinde, 1299’daki kuruluştan 1922’ye kadar geçen süre içerisinde 36 padişah tahta çıkmıştır. 46 yıl hükümdar olan I. Süleyman (Kanuni, 1520-1566) en uzun, 93 gün padişahlık yapan V. Murat (1876) en kısa süre tahtta kalan padişahlardır. Doğru D'dir.

Yönetim yetkisi ve tartışmasız otorite padişaha ait olmakla birlikte, yine Türk-İslam devlet geleneğinde var olan ve Osmanlılar tarafından devralınmış bulunan vezirlik kurumu padişahın icra gücünün en önemli ayağını oluşturur. İlk defa Orhan Gazi tarafından kardeşi Alâeddin Paşa vezir yapılmış, ilk zamanlarda tek vezir bulunurken, I. Murat’tan itibaren önce ikiye çıkarılmış, daha sonra ise sayıları artmıştır. Birden fazla vezirin bulunması onlardan birinin başvezir yapılmasını gerekli kılmıştır.
Başlangıçta veziriazam, daha sonra tarihlerde yaygın olarak sadrazam unvanıyla anılan başvezir padişahın mutlak temsilcisidir. Padişahın mührünü taşıyan ve onun adına her türlü işlemi yapmaya yetkili kılınan kişidir. Sultanın huzuruna istediği zaman çıkma, yabancı elçileri kabul etme, sefere gittiğinde beş tuğ taşıma yetki ve ayrıcalıklarına
sahiptir. Aynı zamanda diğer vezirlerin ve ulemanın da başıdır. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı Devleti’nin merkez teşkilatında devlet yönetimiyle ilgili olarak üç önemli kurum bulunmaktaydı. Bunlar Divan-ı Hümayun, Bâb-ı Âsâfi (Bâb-ı Âli, Vezir Kapısı) ve Bâb-ı Defterî (Defterdar Kapısı)’dir. Ayrıca her kurumun kendisine ait sekretaryasını yürüten kalemleri bulunmaktadır. Şüphesiz bunların içinde en önemlisi Divan-ı Hümayun’dur.
Divan-ı Hümayun, klasik Osmanlı devlet yönetiminin temel organıdır. Divanda gelen davalar karara bağlanır, dış ve iç bürokratik konular görüşülür, hükümdarın ve devletin maliyesi ele alınırdı. Divan herkese açıktı; hangi millet ve dinden olursa olsun, kadın-erkek yerel mahkemelerde haksızlığa uğradığını düşünen, askerî sınıflardan şikâyetçi olan, valilerden yakınan herkes Divan-ı Hümayun’a başvurup sorununun ele alınmasını isteyebilirdi. Doğru cevap B'dir.

Osmanlı Devleti, taşra yönetimi için bir bölgeye esas olarak iki yönetici gönderirdi. Bunlar, yürütmeyi üstlenecek olan bey ile yargıyı üstlenecek olan kadıdır. Bu, taşra teşkilat yapısının temelini oluşturur. Bu çerçevede yerel yöneticiler beylerbeyi, sancak beyi ve kadı olarak belirtilebilir. Elbette bu yöneticilere yardımcı olmak üzere görevlendirilen subaşı, şehir kethüdası, kapı kethüdası, dizdar, miralay, çeribaşı (serasker), mütesellim, muhassıl, mutasarrıf, âyan, müftü, naip, müderris, mütevelli, imam vb. gibi görevliler bulunmaktadır. Doğru cevap C'dir.