YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I

Dünyada ilk özyaşamöyküsel anlatımlara MÖ 1991-1962 yıllarında eski Mısır’da rastlansa da bugün anladığımız hâliyle özyaşamöyküsü türünün
başlangıcını Batı edebiyatının metinlerinde aramak gerek.

Türk edebiyatı tarihinde öz yaşam öyküsü türünün değilse de öz yaşam öyküsel anlatımın ilk örneği olarak Orhon Yazıtları’ndan söz edilebilir.

Türk halk şiirinde “yaş destanı, yaş türküsü, ömür destanı, hayat destanı, vücudname, mahrasname” gibi adlarla da anılan ve destan biçiminde söylenen yaşnameler, bir anlamda özyaşamöyküsel metinler sayılabilir. Yaşnamelerde ozan kendi
yaşam çizgisini ana hatlarıyla dile getirir; kaderci bir kabullenmeyle yaşamın zorluklarıyla, dünyayla, çağıyla şiirin olanakları çerçevesinde hesaplaşır.

Klasik Türk edebiyatında yaşantıya dayalı bir tür olarak sergüzeştnameler, bir bölümü kurmaca da olsa sanatçının başından geçen ya da tanık olduğu olayları kendi bakış açısından aktardığı manzum anlatılardır ve hem yazıldıkları döneme dair taşıdıkları ipuçları hem de yansıttıkları sivil tarih bilgisi açısından son derece değerlidir.

Eğitsel öz yaşam öyküleri, yazanın yaşamı boyunca önüne çıkmış fırsatları değerlendirerek karşısında çıkmış engelleri aşarak başardığı büyük işlere odaklanmış metinlerdir. Yazan ben, kendiyle hesaplaşmaktan çok yaşamla hesaplaşma ve zaferini görünür kılma çabasındadır. Bulunduğu noktaya yükselme öyküsünü anlattığı için şu andaki durumundan memnundur.

Çağatay edebiyatının üstün eserlerini vermiş büyük bir sanatçı ve Babürlü Devleti’nin kurucusu olan Babür, Babürname olarak tanınan eserinde on iki yaşında tahta çıkışından (1494) başlayarak ölümünden bir yıl öncesine kadarki hayatını (1529) anlatmıştır.

17. yüzyılda Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinin başında ve aralarda kendi yaşamından söz etmesini de bu arada önemle anmak gerekir. Kırk yılı aşkın bir süre boyunca hemen hemen bütün Osmanlı ülkesini ve pek çok memleketi dolaşarak yazdığı seyahatnameye kendi hayatından izleri de açıkça yansıtan Evliya Çelebi’nin gerçek yaşamı hakkında bilinenlerin çoğu, bu dev eserine dayanır.

Türk edebiyatında öz yaşam öyküsü türünün çok önemli bir dönüm noktası, Halide Edib’in Mor Salkımlı Ev (1963) adlı eseridir. Halide Edib, İngilizce kaleme aldığı ve Memoirs of Halide Edib adıyla 1926’da Londra’da yayımlanan eserini yıllar sonra Türkçe olarak yeniden yazmıştır.

Özyaşamöyküsü sözcüğünün Batı dillerindeki karşılığı otobiyografidir.

Aziz Nesin, kendi özyaşamöyküsünü üç ciltlik Böyle Gelmiş Böyle Gitmez adını verdiği
eserinde anlatmaktadır.

Belgesel özyaşamöykülerinde bilgi ve belge aktarma, kendini tanıtma kaygısı öndedir. Bu nedenle daha nesnel sayılabilir. Genellikle siyaset, basın, askerlik dünyasından kişilerin kendilerini başarıya götüren koşulları, olayları anlattıkları, görünenin ardındaki gerçekleri dile getirme ya da tarihin bir anına, bir döneme tanıklık etme, ölmeden bu tanıklıklarını anlatarak bilginin kaybolmasına engel olma isteğinin bir sonucudur. Günlük tutulmuş notların, saklanmış belge ve fotoğrafların, haber metinlerinin desteğinde kaleme alınmıştır. Yazanın anlattıklarıyla sosyal tarih koşut olarak okunabilir.

Popüler özyaşamöyküleri, bir alandaki (sahne, televizyon, sinema, spor vs.) tanınırlığından yola çıkan kişilerce yazılmış özyaşamöyküleridir. Yazanın estetik, toplumsal ya da eğitimsel bir kaygısı yoktur; onu seven ve daha yakından tanımak isteyen hayran kitlesinin beğeni ve beklentilerini karşılamak üzere kaleme alınmış metinlerdir.

Dieğr seçeneklerdeki türler özyaşamöyküleri türleri arasındayken, mizahi özyaşamöyküsü bir tür değildir.

Dünyada ilk özyaşamöyküsel anlatımlara MÖ 1991-1962 yıllarında eski Mısır’da rastlansa da bugün anladığımız hâliyle özyaşamöyküsü türünün başlangıcını Batı edebiyatının metinlerinde aramak gerek. Birçok kaynakta Batı edebiyatının bilinen ilk özyaşamöyküsel metni olarak İlk Çağ Hristiyanlığının en büyük düşünürü Augustinus’un 398’de yazdığı İtiraflar’ı anılır.

Türk edebiyatında özyaşamöyküsü türünün çok önemli bir dönüm noktası, Halide Edib’in Mor Salkımlı Ev (1963) adlı eseridir. Halide Edib, İngilizce kaleme aldığı ve Memoirs of Halide Edib adıyla 1926’da Londra’da yayımlanan eserini yıllar sonra Türkçe olarak yeniden yazmıştır. Önceki örneklerle karşılaştırıldığında Halide Edib’in özyaşamöyküsü, kendinin bilincinde bir kadının geçmişine ve bugününe dair bir iç muhasebesini içermesi bakımından türün bugünkü tanımına epey uygundur. Halide Edib çocukluğundan 1918’e kadarki yaşamını, içinde büyüdüğü çevreyi, annesinin erken ölümünü, babasının uzaklığını, kalabalık bir ailede hem geleneksel ve Osmanlı hem modern ve Batılı tarzda yetiştirilmesinin ilerideki yaşamında gözlediği etkilerini, kırklı yaşlarındayken geri dönüşlerle anlatmış ve bir boyutuyla kendiyle hesaplaşmıştır.

Birinin ölümünden hemen sonra ya da ölümünün yıl dönümlerinde gazete ve dergilerde yayımlanan ve biyografik bilgiler nekroloji olarak bilinir. Bu tür yazılardan kişinin yaşamöyküsünün tamamı değil ayrıntıları hakkında bilgi edinilebilir. Türkiye’de özellikle kültür, sanat, basın ve edebiyat alanlarında tanınmış kişilerin ölümünün hemen ardından gazete ve dergilerde anma sayfaları ayrılması, çeşitli köşe yazarlarının yazılar yazması geleneği yaygındır

Divan edebiyatında genellikle eserlerin yazılma nedeninin belirtildiği başlangıç
kısmı olan ön sözüne dibace denilmektedir.

Yaşamöyküsü türünün Batı dillerinden aktarılan karşılığı biyografidir; Türk edebiyatındaki eski adlandırması tercüme-i hâl ya da hâl tercümesidir. Kaynaklarda hayat hikâyesi olarak
da geçer.