YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I

Deneme sözcüğü Fransızca “essai”den gelir. Bu başlık altında yer alan metinlerin birbirlerinden farklı biçimsel ve tematik özellikler göstermeleri nedeniyle deneme tanımlanması en güç edebî türlerden birisidir. Adını ve kesin biçimini 16. yüzyılın ikinci yarısında Montaigne’in Denemeler (1580) adlı eserinden sonra alır.

Bacon (1561-1626) İngiliz edebiyatında denemeleriyle ünlüdür.

Türk edebiyatına “tecrübe-i kalemiye” adıyla giren deneme gazetelerle birlikte gelişir.

Mektup formunu kullanarak okurlarıyla sohbet eden ve belli konulardaki gözlem ve düşüncelerini onlarla paylaşan Ahmet Rasim, mektup ile denemenin özelliklerini birleştirir. Plansız, özgür ve samimi bir ifade aracı yaratır.

Deneme, Türk edebiyatında asıl kimliğine “deneme ‘ben’in ülkesidir” diyen Nurullah Ataç’ın kaleminde kavuşur.

Ahmet Hamdi Tanpınar Beş Şehir’de (1946), Türk tarihi açısından önem taşıyan, mimari, coğrafi ve kültürel özellikleri ile öne çıkan Ankara, Erzurum, Konya, Bursa ve İstanbul gibi şehirleri “tarih ve medeniyet” merkezli bir bakış açısı ve estetik bir yaklaşımla gözlemler ve tasvir eder.

Eleştiri kelimesinin Batı’daki karşılığı olan “critique”, Yunanca “krites”den gelir. “Krites”, “hüküm”, “krinein”; hüküm vermek anlamındadır. “Kritikos” MÖ 4. yüzyılda “edebiyat hükmü” anlamında kullanılır.

K. Eleştiri/tenkit, Türkçede Fransızca “critique” kelimesinin karşılığı olarak kullanılır. Tanzimat’tan önce “ilm-i nakd”, Tanzimat’tan sonra Arapçada “nakd” kökünden gelen, “bir şeyin değerini vermek” anlamında kullanılan “intikad” ve “muâheze” gibi kelimelerle karşılanır. Tahir-ül Mevlevî’de ilm-i nakd; “nazmın kusurlarını bildiren ilimin adı” olarak açıklanır.

MÖ 146’dan itibaren Latinlerde gramer ağırlıklı bir eleştirel bakış açısı gelişir.

Eski edebiyatın edebî eleştiri bağlamında en önemli kaynağı tezkirelerdir. Tezkireler, devrin şairleri ile ilgili bilgi, yorum ve değerlendirmeler içerir. Aynı zamanda devrin edebiyat anlayışı ve değer sistemini de aktaran kaynaklarıdır.

Bir sanat ya da düşünce eserini belli estetik ölçütler çerçevesinde sistemli bir biçimde değerlendiren, ait olduğu toplumun sanat ve düşünce dünyası içindeki yerini belirleyen yazı türüne eleştiri denir.

Deneme türünün ilk örneklerine Yunan ve Latin edebiyatlarında rastlanır. Adını ve kesin biçimini 16. yüzyılın ikinci yarısında Montaigne’in Denemeler (1580) adlı eserinden sonra alır.

Hatıra, günlük veya mektup romanların ortak noktası kişinin kendisiyle hesaplaşmasını sağlamalarıdır.

Namık Kemal ve Abdülhak Hâmid edebiyat tarihimizde en çok mektup kaleme almış yazarlarımızdır.

Tanzimat sonrasında mektup, her konuyu işleyebilen, yer yer deneme özelliği taşıyan bir tür olarak gelişir, konu ve üslup bakımından çeşitlilik gösterir.

Vefayat kitapları, biyografi kitapları, şehir monografileri, nazire ve şiir mecmuaları, seyahatnameler, mektuplar, tereke kayıtları, umumi tarihler de eleştiri ile ilgi kaynaklar arasında sayılırlar.

Batı edebiyatında eleştiri; klasik, neoklasik, romantik ve modern tenkit olarak dört dönemde incelenebilir.

20. yüzyılda artık denemenin “zaman üstü” ve ütopik olma özellikleri vurgulanır. Deneme farklı kültürlere göndermeler yaparak, referans alanları yaratarak okurda yeni düşünce kanalları açan ve kişinin kendini keşfetmesini sağlayan bir türdür.

İronik bir üslupla tarih, siyaset ve toplum meselelerine değinen bağnazlık başta olmak üzere dönemin toplumsal sorunlarını bu mektuplarda ele alan Voltaire, mektup formunu kullanarak “eleştirel deneme”nin özgün ve gelişmiş örneklerini verir.

Kocasının İstanbul’da elçi olarak bulunduğu 1716-1717 yıllarında İngiltere’deki dostlarına yazdığı mektuplarla Osmanlı hayatını ve İstanbul ile ilgili gözlemlerini anlatan Lady Mary Wortley Montagu (1689-1762) Türkiye Mektupları’nın (Turkish Letters) yazarıdır.