YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I

Olay örgüsünden çok günlük hayattan kesitleri ve kahramanların duygu durumlarını ön plana alan öykülerdir.

Türk romanının da kurucu ismi olarak kabul edilen Halid Ziya, Batı edebiyatlarında önemli mesafeler kat etmiş öyküyü kısmen Samipaşazade Sezai’den gelen eklerle temellendirme işini üstlenir. Türk öyküsü Halid Ziya’yı takip eden yıllarda geleneksel unsurlarla bağını zamanla koparacaktır.

Kısa öykünün küçülme eğilimi zamanla modern kabul edilen durum öyküsünün gelenekselleşmesine yol açacaktır. Bu noktada ortaya çıkan ve öykü yazarına yeni anlatım olanakları sağlayan biçim ise “küçürek öykü”dür.

James Cooper Lawrence’a ait bir öykü tasnifine göre öyküler içerik ve tür olarak iki ayrı tasnif başlığı altında düşünülmektedir: İçerik olarak: -Gerçek öyküler, -Hayalî öyküler.

Genel anlamda duygu durumlarını ve hayalleri şiir ahengini muhafaza ederek düz yazı olarak ifade eden tür. Türk edebiyatında Halit Ziya ve Mehmet Rauf tarafından kaleme alınmış örnekleri bulunmaktadır.

Bu değerlendirmeye göre 1920 öncesinde öykülerde olaylar, düşünceler ve temaların daha açıkça ifade edilmesi söz konusudur. Öykü kahramanları sıradan değildirler; onları sıradanlıktan uzaklaştıran ayırıcı vasıflara sahiptir. Öykünün anlamı, dile getirdiği olayla bağlantılıdır ve bunlar çoğunlukla kronolojiye sadık kalınarak anlatılır. Genel tutum ise realisttir. 1920’lerden itibaren olay örgüsü içermeyen öyküler ortaya çıkar. Her ayrıntı sanatsal önem kazanmaya ve hiçbir şey tesadüfi olmamaya başlar.

Özellikle yirminci yüzyılın başlarından itibaren Amerikan eleştirisinde öykünün, romanla kıyaslandığında “olay örgüsünün, toplumsal kaygının ve ideolojinin yokluğu” gibi nedenlerle üç açıdan zayıflık gösterdiği vurgulanır.

Stroud bir başka öykü tarzının “tematik” öyküler olduğunu belirtmektedir (Stroud, 1956, s. 98). Alegorik bir temele dayanan bu tür öykülerde yazarın temel amacının okurun ahlaki algılarında belirli bir etki yaratmak, onu zenginleştirmek olduğunu ileri sürmektedir. Bu tür öykülerde yazar bir öngörü ya da ön yargıyla işe başlar. Okuyucuya ulaştırılmak istenen mesaj olarak da değerlendirilebilecek bu ön kabule göre öykünün içeriği belirlenir.

İlk dönem öykücüleri, roman yazarlarına benzer kaygılarla vakanın “nerede” geçtiğine dair ayrıntılara yer vermeyi temel görevleri kabul etmişlerdir. Olayın sahnesine dair ayrıntıları sunmak, bunları sunarken de gerçek mekânlara mümkün olabildiğince benzetme isteği öyküdeki gerçeklik izlenimini kuvvetlendirmiştir. Mekâna verilen yer bu bakımdan realizmin yükselişiyle yakından ilgilidir.

Meddahlık Geleneği: Meddah adı verilen hikâye anlatıcısı tarafından seyircilere sunulan kısmen gerçekçi anlatılarla oluşan seyirlik gelenek.

Kısa öykü tanımlamalarında karşımıza çıkan yönelimlerden biri türü ifade etmeye çalışırken onun ne olduğundan çok ne olmadığının tartışılmasıdır. Söz konusu eğilim zorunlu olarak ortaya çıkıyor görünmektedir. Türün ilk tanımlayıcılarından Edgar Allan Poe’dan itibaren görülen bu tanım sorunu yine en genel-geçer ifadesini bu yazarın satırlarında bulur. Poe bu tanımda kısa öykünün bir oturuşta okunabilecek uzunlukta olduğunu ifade eder. Kısa öyküdeki bu “kısalık” vurgusunun anlatılanlar kadar, hatta belki daha da çok anlatılamayanların etkisiyle oluştuğu tür eleştirmenlerinin birleştikleri konulardandır. Öykü yazarı çeşitli seçim ve elemelerle öyküde anlatılanları kurgusallaştırır.

Meddahlık geleneği, meddah adı verilen hikâye anlatıcısı tarafından seyircilere sunulan kısmen gerçekçi anlatılarla oluşan seyirlik gelenektir.

Olay örgüsünden çok günlük hayattan kesitleri ve kahramanların duygu durumlarını
ön plana alan öyküler durum öyküleri olarak adlandırılmaktadır.

20. yüzyılın sonlarında örnekleri ortaya konan, short-short story olarak adlandırılan biçime Ramazan Korkmaz ve Mutlu Deveci’nin önerdiği terim küçürek öyküdür.

Öykü, temel olarak, romandan daha kısa olduğu için, ne romandan daha kapsamlı olduğunu dile getirebiliriz ne de olay örgüsünün daha karmaşık olduğu öne sürüle bilir.Öykü, tarihçesi dikkate alındığında romandan çok daha eski bir türdür. Geleneksel anlamda “anlatılan, söylenen” bu tür; insanın anlatma, kendini ifade etme ihtiyacından doğmuştur. Roman ortaya çıktıktan sonra geleneksel biçiminden uzaklaşarak da olsa varlığını korur. Bu durum romanla öykünün farklı türler olduğunun bir başka kanıtıdır. Hâlâ öykü yazmanın ve okumanın insanın kendini ifade etme ihtiyacının bir aracı olarak sürmesi romanla öykünün birbirlerinden ayrı “meseleleri” olduğunu gösterir.

Yukarıda bahsi geçen konularda roman ve öykü büyük farklılıklar gösterse de bu iki türü birbirinden ayırıan en temel özellik öykünün roman göre kısa olmasıdır. Türü tanımlayan başlıca nitelik olan “kısalık” öncelikle öykünün, örneğin romandan ayrışmasını sağlayan en belirgin nitelik olarak görülmüştür. Belirgin olmasına rağmen bu niteliğin etrafında da bazı tartışmaların hâlâ sürdüğünü söylemek mümkündür.

Tanımların yetersizliği düşüncesi geçerliliğini korumakla birlikte James Cooper Lawrence’a ait bir öykü tasnifinden de söz etmek gerekir. Buna göre öyküler içerik ve tür olarak iki ayrı tasnif başlığı altında düşünülmektedir:

Öncelikle içerik olarak:

İkincisi tür olarak:

Geleneksel hikâyelerin de temelinde öyküye benzer biçimde “anlatma” isteği yatar. Yalnız anlatma biçimleri örneğin meddahlık geleneğinde, her bir icracının bakış açısına ve dikkatine bağlı olarak değişmektedir. Geleneğin temsilcileri dinleyiciyle etkileşim hâlindedirler. Dinleyici kitlesinin yaş, kültür ve yaşadıkları coğrafya gibi değişken nitelikleri meddahın hikâyesini de her bir topluluğa uygun olarak dönüştürmektedir. Hikâye aynı topluluğa bir ikinci kez anlatıldığında bile her iki icra arasında farklılıklar görülmektedir. Bu durum sadece geleneksel hikâyelerle sınırlı tutulabilecek bir nitelik değildir ve sözlü kültürün kendine özgü yapısıyla doğrudan bağlantılıdır. Gelenekte dinleyici kitlesinin hikâye icra edilirken yani oluşturulurken görülen belirleyici etkisi öykü ve okur ilişkisinde daha geç ortaya çıkar.

Mekânın sahne oluşturmasının dışındaki bir diğer işlevi ise insanın eylemlerini ve iç dünyasını aydınlatmada görev üstlenmesidir. Öykü kişisinin mekân hakkındaki düşünceleri, mekândaki konumu onun iç dünyasına dair ipuçları sunar. Bu da kısıtlı bir biçimde çok şey anlatmak isteyen yazar için mekânı işlevsel bir öge yapar. Mekân sadece sahne işlevini üstleniyorken onu iç ve dış mekân olarak iki temel kategoriye ayırırız. Ancak mekân-insan ilişkilerinde bu ayrım tümüyle farklılaşır. Burada mekâna has nitelikler değil insanın algısı asıl belirleyicidir. Buradaki temel kategori ise kapalı-açık mekândır. Ramazan Korkmaz mekânı fiziksel özelliklerinin yanında olgusal anlamda da değerlendirmekte ve yeni anlam kategorileri önermektedir.

Stroud bir başka öykü tarzının “tematik” öyküler olduğunu belirtmektedir (Stroud, 1956, s. 98). Alegorik bir temele dayanan bu tür öykülerde yazarın temel amacının okurun ahlaki algılarında belirli bir etki yaratmak, onu zenginleştirmek olduğunu ileri sürmektedir. Bu tür öykülerde yazar bir öngörü ya da ön yargıyla işe başlar. Okuyucuya ulaştırılmak istenen mesaj olarak da değerlendirilebilecek bu ön kabule göre öykünün içeriği belirlenir. Öykünün ilerleyişi ve özellikle de sonu bu “tezi” kanıtlamak üzere düzenlenir. Çeşitli sembolik kullanımlar okurun mesaj aldığından emin olunmasını sağlayacak diğer unsurlar olarak karşımıza çıkar.