YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I

Kısa öykü tanımlamalarında karşımıza çıkan yönelimlerden biri türü ifade etmeye çalışırken onun ne olduğundan çok ne olmadığının tartışılmasıdır. Söz konusu eğilim zorunlu olarak ortaya çıkıyor görünmektedir. Türün ilk tanımlayıcılarından Edgar Allan Poe’dan itibaren görülen bu tanım sorunu yine en genel-geçer ifadesini bu yazarın satırlarında bulur.

Kısa öyküde anlatılamayanlar içsel olaylardır.Anlatıcı her zaman her şeyi bilmez; görüş alanı genellikle ancak kişilerin dış görünüşlerine ulaşabilir; gözlemleri nesneldir; görülebilir ve duyulabilir olana yöneliktir; sonuç çıkarmaktan kaçınır. Belirtileri saptar ama tanı koymaktan kaçınır (…) kısa öykü anlatıcısı, dünyasının tüm yapı taşlarını taşıyıp binayı okurun önünde kurarak (…) dünyayı dolaysız değil dolaylı olarak yorumlar.” (Neuse, 1990, s. 45).

Kısa öyküde bu anlatıcı ana noktaları, temeli kurduktan sonra işin önemli kısmını okura devreder. Bu nedenle kısa öyküye dair araştırmalarda okurun yerinden ve öneminden sıklıkla söz edilir. Kısa öykü tanımlarındaki temel kavramlar da örneğin tek etki, öykü-okur ilişkisinin önemini gözler önüne serer.

Tanımların yetersizliği düşüncesi geçerliliğini korumakla birlikte James Cooper Lawrence’a ait bir öykü tasnifinden de söz etmek gerekir. Buna göre öyküler içerik ve tür olarak iki ayrı tasnif başlığı altında düşünülmektedir:

Öncelikle içerik olarak:

A. Gerçek öyküler

B. Hayalî öyküler

İkincisi tür olarak:

A. Tarihî olarak anlatılanlar

B. Duygulara bağlı olarak (dramatically) anlatılanlar

C. Ahlaki yönden eğitici olarak anlatılanlar (Lawrence, 1917, s. 276). İkinci sınıflamanın içerisinde yer alan “duygulara bağlı olarak (dramatically) anlatılanlar” bizim kısa öykü olarak nitelediğimiz edebî türe, anlatım biçimine denk gelmektedir.

Türk romanının da kurucu ismi olarak kabul edilen Halid Ziya, Batı edebiyatlarında önemli mesafeler katetmiş öyküyü kısmen Samipaşazade Sezai’den gelen eklerle temellendirme işini üstlenir. Türk öyküsü Halid Ziya’yı takip eden yıllarda geleneksel unsurlarla bağını zamanla koparacaktır (bk. Hançerlioğlu, 1957).

Meddah adı verilen hikaye anlatıcısı tarafından seyircilere sunulan kısmen gerçekçi anlatılarla oluşan seyirlik geleneğe meddahlık denilmektedir.

Günlük hayattan kesitleri ve kahramanların duygu durumlarını ön plana alan öykülere durum öyküsü denilmektedir.

Bu bakımdan zaman söz konusu olduğunda vaka zamanı, anlatma zamanı ve okuma zamanı kavramlarını açıklamak gerekir. Vaka zamanı öyküde anlatılan olayın meydana geliş zamanını ve süresini ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır. Anlatma zamanı ise belirli bir sürede gerçekleşen olayın kurgu içerisindeki süresidir. Vaka zamanıyla anlatma zamanı örneğin tarihî romanlarda oldukça belirgindir. Okuma zamanıyla kastedilen ise öykü metnini okurun okuduğu zaman ve süredir.

Kısa öykünün kritik dönüşüm tarihi olarak birçok araştırmacı 19. yüzyılın sonunu işaret etmektedir. Bu tarih türün kendi özgün formunu bulduğu dönemi genel sınırlarıyla ifade eder.

Olaydan ve kronolojiden tümüyle uzaklaşılan bu dönem ve sonrası öykülere “izlenimler” hâkim olmaya başlar. Bilinçaltı açığa çıkmaya, metinler kısalmaya başlar. Zaman, sahne ve bakış açısındaki geçişler belirsizleşir. Öykü kahramanları bir önceki dönemin sıradanlığından marjinalliğe doğru evrilirler.

20. yüzyılın sonlarında örnekleri ortaya konan, short-short story olarak adlandırılan biçime Ramazan Korkmaz ve Mutlu Deveci’nin önerdiği terim küçürek öyküdür.

Kısa öykü en genel-geçer ifadesini  Edgar Allan Poe’da bulur. Poe, yaptığı tanımda "kısa öykünün bir oturuşta okunabilecek uzunlukta" olduğunu ifade etmiştir. Doğru cevap A’dır.

Öykünün geleneksel olandan küçürek öyküye doğru değişiminin, eserden çıkarılacak hayat dersini okurun sorumluluğu olarak görmeyen ve bu nedenle mesajı açıklıkla ortaya koyan geleneksel hikayeden hem mesajı hem de doğrudan yazarın varlığını giderek geri plana çeken modern öyküye doğru olduğu söylenebilir. Buna ek olarak, özellikle 19. yüzyıl sonrası modern öykü hayatın tamamını ele almak ve metne yansıtmak kaygısından uzak durmuş; bu geniş çerçeve yerine insanın gündelik hayatının herhangi bir anından doğan kesitlere yer verilmesi tercih edilmiştir. Ayrıca bu süreçte okurun daha kısa metinlere yönelmesi, çarpıcılığından ve yoğunluğundan dolayı aforizmatik ifadeleri tercih etmesi nedeniyle kısa öykü daha da kısalmıştır. Bu da Batılı literatürde “short-short story” olarak yerleşen, bizde ise “küçürek öykü” terimiyle karşılanan yeni bir anlatıya kapı aralamıştır. Bu çerçevede kısa öykünün yoğunluğunun daha da arttığı ifade edilebilir. Doğru cevap E’dir.

James Cooper Lawrence öyküleri içerik olarak "gerçek" ve "hayali"; tür olarak ise "tarihi olarak anlatılanlar", "duygulara bağlı olarak anlatılanlar" ve "ahlaki yönden eğitici olarak anlatılanlar" biçiminde tasnif etmiştir. Bunlardan duygulara bağlı olarak anlatılanlar kısa öykü olarak nitelediğimiz edebi türe denk gelmektedir. Doğru cevap D’dir.

Türk edebiyatı söz konusu olduğunda, uzun bir sözlü geleneğin ardından 15. yüzyıldan itibaren yazılı edebiyatta da hikâyelere rastlamanın mümkün olduğu söylenebilir. Bu çerçevede, halk edebiyatında sözlü gelenek devam ederken divan edebiyatında bu edebiyatın niteliklerine uygun olarak mensur ve manzum hikâyeler kaleme alınmıştır. Modern Türk edebiyatının ilk adımları geleneksel hikâye anlayışıyla Batılı örneklerin harmanlanmasıyla atılmıştır. Buna ek olarak, özellikle Tanzimat Dönemi metinlerinde yazarların merkezi kaygısı yeni ve mümkün olduğunca özgün bir insan tipi ve Batı-Doğu sentezinden oluşan bir toplum vücuda getirmek olmuştur. Geleneksel hikâyeden modern öyküye geçiş ise Türk edebiyatının romantizmden realizme yönelmesiyle birlikte gözlemlenmiştir. Buna ek olarak, temel tür hikaye değil romandır, fakat süreç içerisinde hikâye de türe özgü niteliklerini bulmaya başlamıştır.Doğru cevap C’dir.

Olay öyküleri klasik romanın yapılanışına benzer biçimde kurgulanmıştır. Bu yüzden bu öyküler, durum öyküsüne kıyasla daha belirgin bir zaman ve mekân algısına sahip görünmektedir. Bu çerçevede, mekân çoğunlukla giriş bölümünden itibaren ana hatlarıyla resmedilir. Doğru cevap B’dir.

"Vaka zamanı", öyküde anlatılan olayın meydana geliş zamanını ve süresini, "anlatma zamanı", belirli bir sürede gerçekleşen olayın kurgu içerisindeki süresini, "okuma zamanı" ise öykü metnini okurun okuduğu zaman ve süreyi ifade eder. Kısa öykünün zaman sınırlaması için öne sürülen “an” kavramı ise bazı kuramcılar tarafından yanıltıcı bulunmakta ve buna karşılık “durum” kavramı önerilmektedir. An, öyküyü, romanla öykü arasında yer alan ve kısalık bakımından türle benzeşen diğerlerinden ayırma amacı güden bir kavram olarak görülmektedir. Ancak öykülerin ele aldıkları zaman “an”dan daha geniş birimlere karşılık gelmektedir. Doğru cevap C’dir.

Modern öyküdeki içerik ve estetik değişimlerin üç önemli tarihi kesitte değiştiğine dair ortak bir kabul bulunmaktadır. Bu değerlendirmeye göre 1920 öncesindeki öykülerde olaylar, düşünceler ve temalar daha açıkça ifade edilir; öykü kahramanları ayırıcı vasıflara sahiptir; genel tutum realisttir; öykünün anlamı, dile getirdiği olayla bağlantılıdır ve bunlar çoğunlukla kronolojiye sadık kalınarak anlatılır. 1920’lerden itibaren olay örgüsü içermeyen öyküler ortaya çıkar. Bu dönemde duygusal karmaşa ve sunumun kısalması öykü yazarlarını sembolik anlatıma yöneltmiş; öykü kahramanları ise ayırıcı niteliklerini yitirerek sıradan insanlara dönüşmüşlerdir. Asıl dramatik değişimin başladığı  1960’larda ise olaydan ve kronolojiden tümüyle uzaklaşılmış; öykülere “izlenimler” hâkim olmaya, bilinçaltı açığa çıkmaya ve metinler kısalmaya başlamıştır. Öykü kahramanlarının bir önceki dönemin sıradanlığından marjinalliğe doğru evrildiği bu dönem, ayrıca öyküde sembolizmin etkin biçimde görüldüğü evre olarak da kabul edilmektedir. Doğru cevap B’dir.

Kısa öykünün küçülme eğilimi zamanla modern kabul edilen durum öyküsünün gelenekselleşmesine yol açmış; bu noktada  öykü yazarına yeni anlatım olanakları sağlayan bir biçim olarak “küçürek öykü” ortaya çıkmıştır. 20. yüzyılın sonlarında örnekleri ortaya konan ve "short-short story" olarak adlandırılan biçime Ramazan Korkmaz ve Mutlu Deveci "küçürek öykü" terimini önermişlerdir. Doğru cevap D’dir.

İlerleyişi ve sonu yazarın okuyucuya ulaştırmak istediği bir mesaja göre biçimlenen, alegorik bir temele dayanan ve okurun ahlaki algılarında bir etki yaratmak amacı güden öykü türü "tematik öykü" olarak adlandırılır. Alegorik bir temele dayanan bu tür öykülerde yazarın temel amacı okurun ahlaki algılarında belirli bir etki yaratmak, onu zenginleştirmektir. Bu tür öykülerde yazar bir öngörü ya da ön yargıyla işe başlar. Okuyucuya ulaştırılmak istenen mesaj olarak da değerlendirilebilecek bu ön kabule göre öykünün içeriği belirlenir. Öykünün ilerleyişi ve özellikle de sonu bu tezi kanıtlamak üzere düzenlenir. Çeşitli sembolik kullanımlar okurun mesaj aldığından emin olunmasını sağlayacak diğer unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Doğru cevap D’dir.

Brander Matthews roman ve kısa öykü arasında  her iki türün aşk temasına karşı yaklaşımları üzerinden bir ayrım yapmıştır. Robinson Crusoe gibi aşktan söz etmeyen istisnalar olmakla birlikte, roman türü aşkı ve kadın-erkek ilişkilerini kullanmada ısrarcıdır. Başka bir ifadeyle, öykü aşk olmadan ayakta kalırken romancı istemeden de olsa eserine bir aşk öyküsü yerleştirmek zorundadır. Doğru cevap C’dir.