YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I

Her üretimde iki taraf vardır: Üreten ve tüketen. Sanatta üreten, yaratandır; tüketen ise ürünün hem alıcısı hem de kendi dünyasında ürünü yeniden yaratandır. Her iki taraf için de estetik zevk ve estetik haz esastır.  

Edebiyatı diğer sanat dallarıyla birleştiren pek çok özellik vardır: Yaratıcılık, deha, gözlem, sezgi, izlenim, duygu, hayal gücü, düşünce, gelecek tasarımı, gerçekçilik, doğa, insan… Edebiyatı diğer sanat dallarından ayıran nedir? Bu sorunun tek yanıtı var: Dil. Edebiyatı diğer sanatlarından ayıran, kullandığı üretim aracının dil olmasıdır.

Edebiyat kuramlarında olduğu gibi, edebiyat eleştirisinde de yaklaşımlar dört grupta ele alınabilir. Bunlardan birisi olan metne odaklanan eleştiri içerisinde olan metne odaklı eleştiri; biçimselci eleştiri, yapısalcı eleştiri, gösterge bilimsel çözümleme, yapı bozucu eleştiri, metinler arasılık, yorum bilimsel eleştiri, yeni eleştiri gibi türlere ayrılır.

Kuramlar bir yandan toplumsal, tarihsel, bilimsel, siyasal gelişmelerle bir yandan da başka bilim ve sanat dallarıyla edebiyat arasındaki ilişkilerle bağıntılıdır. Kadın hareketleri feminizmi, çevre felaketleri ve çevre eylemleriyse çevreci kuramları yaratmıştır. Biyoloji, psikoloji bilimlerinin doğuşu edebiyat eserlerine genetik, evrimci, ruh bilimsel bakış açılarını getirmiştir.

Edebiyat tarihi, bir eserin veya bir sanatçının tarihsel çizgi üzerindeki yerini belirlemeye çalışır. Ulusal ve evrensel bağlamda edebiyat eserlerinin tarihini oluşturmayı amaçlayan bilim dalıdır. Antik Yunan Dönemi’nden beri Batı edebiyatında eserlerin bir tarih dizgesine yerleştirilmesi için uğraşılmıştır.

Antik Yunan ve Roma Dönemlerinde, bir eserin tragedya veya komedyanın yapı ve öz bakımından kesinleştirilmiş kurallarına uyup uymaması, o eserin başarılı olup olmadığına dair bir ölçüt oluşturuyordu. Bu anlayış klasisizm için de geçerliydi.

Edebiyat kuramlarını, tarihî gelişimini, çözümleme, alımlama yöntemlerini, değerlendirme olgusunun dayandığı ilkeleri, yaratıcılık-üreticilik sürecini, ulusal sınırları da aşarak inceleyen, belgelere dayandırarak araştıran bilim dalı, genel olarak edebiyat bilimidir.

Üniversitelerin edebiyat ve filoloji bölümlerinde gerçekleştirilen araştırmaların bir bölümü, sanatçılar ve eserler hakkında gününde yapılmış eleştirileri de göz önünde bulundurarak o sanatçının ve eserlerinin Türk edebiyatı tarihi içindeki yerini ve değerini belirlemek yönündedir. Ahmet Hamdi Tanpınar, Mehmet Kaplan, Türk edebiyatına hem akademik hem de eleştirel bir yaklaşım getiren kişilerdir.

Edebiyat eserlerini değerlendirmede bir ölçüt oluşturma fikri, sanıldığı kadar yeni değildir. Antik Yunan Dönemi’nde edebiyatın ne olduğu, işlevi ve etkisi üzerine Platon ve Aristoteles düşünmüştür. Bu ikisinden yalnızca Platon A seçeneğinde belirtilmiştir.

Edebiyat kuramlarını dört temel grupta inceleyebiliriz: 1) Metne odaklanan kuramlar 2) Sanatçıya odaklanan kuramlar 3) Okura odaklanan kuramlar 4) Metin dışına odaklanan kuramlar. E seçeneğinde verilen dile odaklanan kuramlar bu dört temel kuramdan birisi değildir.

Deyiş bilim, edebiyat eserlerini temel olarak dört ölçütle incelemeyi amaçlar: Önceleme, koşutluk, yineleme, sapma. Bunların her biri kendi içinde türlere ayrılır ama her yazınsal yapıtta bu ölçütlerden en az biri bulunur. Koşutluk ve yineleme, yapı ölçütüdür; önceleme ve sapma ise anlatım ölçütüdür.

İlk yazılı ürünümüz olan Orhon Yazıtları, aynı zamanda Türk edebiyatın ilk şaheseridir. Modern anlamda edebiyat tarihi çalışmaları Avrupa’da ve Türkiye’de 19. yüzyılda başlamıştır. Ziya Paşa’nın Harabat’ı, Abdülhalim Memduh’un Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniye’si bizdeki ilk edebiyat tarihleri arasındadır. Akademik anlamda ilk edebiyat tarihi araştırmaları olarak Fuat Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar’ıdır. Ama Aristoteles’in Poetika’sı ilk edebiyat kuramı eseri niteliğindedir ve neredeyse romantizme dek kendinden sonra gelen dönemlerin tiyatro ve edebiyat anlayışına da yön vermiştir.

Edebiyat kuramlarını dört temel grupta inceleyebiliriz. • Metne odaklanan kuramlar • Sanatçıya odaklanan kuramlar • Okura odaklanan kuramlar • Metin dışına odaklanan kuramlar.

Biçimselcilik (formalizm), yapısalcılık, gösterge bilim, post yapısalcılık, yapı bozuculuk, metinler arasılık, yorum bilim (hermeneutik) gibi kuramlar, salt olarak metinle ilgilenir. Bu kuramlar metnin yalnız ve ancak kendi için ve kendi içinde çözümlenmesi gerektiğini öne sürer. Metnin kendi içinde birbiriyle bağıntılı ögelerini belirlemeyi, bunların birbiriyle ilişkilerini çözmeyi amaçlar. Metni yaratan sanatçıyla, metnin alıcısının onu nasıl algılayacağıyla, toplumsal, tarihsel, bireysel olarak neler öğreteceğiyle, hangi tarihsel dönemde, hangi koşullar altında, nasıl üretildiğiyle ilgilenmez.

Edebiyat kuramlarında olduğu gibi, edebiyat eleştirisinde de yaklaşımlar dört grupta ele alınabilir: • Metne odaklanan eleştiri • Sanatçıya odaklanan eleştiri • Okura odaklanan eleştiri • Metin dışına odaklanan eleştiridir.

Metne odaklanan eleştiri: Biçimselci eleştiri, yapısalcı eleştiri, gösterge bilimsel çözümleme, yapı bozucu eleştiri, metinler arasılık, yorum bilimsel eleştiri, yeni eleştiri... • Sanatçıya odaklanan eleştiri: Ruh bilimsel (psikanalist) eleştiri, yaşam öyküsel (biyografik) eleştiri... • Okura odaklanan eleştiri: Alımlama estetiği, okur odaklı eleştiri... • Metin dışına odaklanan eleştiri: Tarihselci eleştiri, yeni tarihselci eleştiri, arketipçi eleştiri, toplumcu eleştiri, Marksist eleştiri, feminist eleştiri, toplumsal cinsiyetçi eleştiri, queer eleştiri, çevreci (ekolojik) eleştiri.

Metne odaklanan eleştiri: Biçimselci eleştiri, yapısalcı eleştiri, gösterge bilimsel çözümleme, yapı bozucu eleştiri, metinler arasılık, yorum bilimsel eleştiri, yeni eleştiri... • Sanatçıya odaklanan eleştiri: Ruh bilimsel (psikanalist) eleştiri, yaşam öyküsel (biyografik) eleştiri... • Okura odaklanan eleştiri: Alımlama estetiği, okur odaklı eleştiri... • Metin dışına odaklanan eleştiri: Tarihselci eleştiri, yeni tarihselci eleştiri, arketipçi eleştiri, toplumcu eleştiri, Marksist eleştiri, feminist eleştiri, toplumsal cinsiyetçi eleştiri, queer eleştiri, çevreci (ekolojik) eleştiri.

Türk edebiyatı tarihi, sözlü kültür ürünlerimizle başlar. İlk yazılı ürünümüz olan Orhon Yazıtları, aynı zamanda Türk edebiyatın ilk şaheseridir. Türk edebiyatı tarihi açısından en önemli kaynaklarımızdan olan tezkireler, şairlerin veya belirli bir alandaki kişilerin hayatı, sanatı, eserleri hakkında kısa bilgiler veren bir yanıyla ansiklopedik metinlerdir, bir yanıyla edebiyat eleştirisi niteliğinde, bir yanıyla da edebî metin seçkisidir.

Edebiyatı diğer sanat dallarıyla birleştiren pek çok özellik vardır: Yaratıcılık, deha, gözlem, sezgi, izlenim, duygu, hayal gücü, düşünce, gelecek tasarımı, gerçekçilik, doğa, insan... Edebiyatı diğer sanat dallarından ayıran nedir? Bu sorunun tek yanıtı var: Dil. Edebiyatı diğer sanat dallarından ayıran, kullandığı üretim aracının dil olmasıdır.

Modern anlamda edebiyat tarihi çalışmaları Avrupa’da ve Türkiye’de 19. yüzyılda başlamıştır.