YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 9

Dış-odaklayım: Dış-öyküsel anlatıcı eğer tanrısal konumda değil de anlattığı içeriği sınırlı bir bakış açısından aktarıyorsa dış–odaklayım söz konusudur. Bu anlatıcının bir mevcudiyeti ve gerçekliği yoktur. Kişisiz, yalnızca bir ses olarak düşünülebilir.

Hikâyedeki zamanın dilsel zamana aktarılması dört biçimde gerçekleştirilir:

Özetleme (sommaire)

Sahneleme (scène)

Duraklama (pause)

Eksilti (ellipse)

Doğru cevap E'dir.

Dış-öyküsel anlatıcı eğer tanrısal konumda değil de anlattığı içeriği sınırlı bir bakış açısından aktarıyorsa dış–odaklayım söz konusudur.

Orta Çağ’da büyük rağbet gören eserlerden İngiliz edebiyatında en ünlü olanı XIV. yüzyılda yazılan Sir Gawain ve Yeşil Şövalye’dir.

James Cooper Lawrence’a ait bir öykü tasnifine göre öyküler içerik ve tür olarak iki ayrı tasnif başlığı altında düşünülmektedir: İçerik olarak: -Gerçek öyküler, -Hayalî öyküler.

Stroud bir başka öykü tarzının “tematik” öyküler olduğunu belirtmektedir (Stroud, 1956, s. 98). Alegorik bir temele dayanan bu tür öykülerde yazarın temel amacının okurun ahlaki algılarında belirli bir etki yaratmak, onu zenginleştirmek olduğunu ileri sürmektedir. Bu tür öykülerde yazar bir öngörü ya da ön yargıyla işe başlar. Okuyucuya ulaştırılmak istenen mesaj olarak da değerlendirilebilecek bu ön kabule göre öykünün içeriği belirlenir. Öykünün ilerleyişi ve özellikle de sonu bu “tezi” kanıtlamak üzere düzenlenir. Çeşitli sembolik kullanımlar okurun mesaj aldığından emin olunmasını sağlayacak diğer unsurlar olarak karşımıza çıkar.

Tiyatro, Tanzimat dönemiyle birlikte Batı kanalıyla Türk edebiyatının tanıştığı yeni edebi türlerden biridir. Tiyatro terimi köken olarak Yunanca theastai (görmekten) theatron (genel görüş) sözcüklerine dayanır.

Tiyatro, dram kavramına karşıt olarak bir temsilin metin dışında kalan bütün yönlerini belirtir. Dram ise Yunancada bir şey yapmak ya da yapılan bir şey anlamına gelir. Dram ve tiyatro birbiriyle iç içe olan kavramlardır. Dram sanatı, tiyatronun kuramsal ve yazınsal yanını ifade ederken tiyatro sanatı, deneysel ve görsel-işitsel yanını kapsar. Dram sanatının seyirci karşısında gerçekleşmesi tiyatro sanatı sayesinde olur (Nutku, 1983, s. 7). Tiyatronun temelinde taklit(mimesis) kavramı yatmaktadır.

Tragedya MÖ V. yüzyılda Atina’da gelişimini sürdürür. Bu yüzyılın önemli tragedya yazarları arasında Aiskhylos, Sophokles, Euripides sayılabilir. 17. yüzyılda Fransız tragedya yazarları olarak öne çıkan iki isim, Corneille ve Racine’dir. 18. yüzyılın başlarında İngiltere’deki en önemli tragedya yazarı ise Dryden’dir Cicero komedya üzerine dikkat çekmiştir.

Entrika komedyası olarak da anılan ve olayların çeşitli dolantılarla ilerlediği, odak noktasının kişilerin üzerinde değil, kişilerin çevirdiği türlü dalaverelerde olduğu komedyaya “dolantı komedyası” denir.

Antik Yunan tiyatro kuramcısı ve bir filozof olan Aristoteles, Poetika adlı eserinde özellikle tragedya üzerinde durmakta ve tiyatro türü ile ilgili ilk kuramsal bilgileri vermektedir.

XV. ve XVI. yüz- yıllarda İspanya’da Lope de Vega gibi, İngiltere’de Christopher Marlowe, William Shakespeare gibi usta yazarlar yetişir. Tiyatro binalarında, sahne düzenlemelerinde, oyunculukta ve yazarlıkta barok üslup hâkimdir. Rönesans tiyatrosunun öne çıkan özelliklerinden biri okunmak için değil, oynanmak için yazılmış olmasıdır. Bir diğer özellik, tiyatroda gerçeğe benzerlik gözetilmesi gerektiğidir. Antik Yunan’da önerilen denge, uzunluk, üç birlik kura- lı, neden-sonuç ilişkisi vb. biçimleme kurallarına bu dönemde de uyulduğu görülür. Komedya ve tragedyanın yanı sıra melodram ve trajikomedya gibi yeni türler ortaya çıkmaya başlar. Rönesans Dönemi’nde de tiyatronun görevi eğiterek yarar sağlamak, eğlendirerek zevk vermektir.

Klasik anlayış, XVII. yüzyılda Fransa’da orta- ya çıkmış ve XVIII. yüzyılda yaygınlık kazanarak birçok ülkede hâkim olan bir tiyatro akımı hâline dönüşmüştür. Pierre Corneille, Jean Racine, Jean Baptiste Poquelin Molière gibi büyük oyun yazarlarının yetiştiği klasik dönem, Fransız tiyatrosunun da en parlak dönemidir.

Romantik tiyatro, klasikçilerin soylu, akılcı, öğretici sanat anlayışına karşı çıkar. Romantik düşünce ulusçuluk ilkesini benimser. Klasik akımın Antik Yunan hayranlığına tepki gösterir. Fransa’da romantik tiyatronun başlıca temsilcileri Victor Hugo, Prosper Mérimée ile Alfred de Vigny’dir. Romantikler, özdeki gerçeği düş gücü ile kavramaya çalışırlar ve düşsel, fantastik olanı sahneye getirebilmek için mit, simge, imge, alegori, benzetme gibi dolaylı anlatım yollarını kullanırlar.

Gerçekçiliğe öncülük eden yazarlar arasında Almanya’da Georg Büchner, Friedrich Hebbel; Rusya’da Nikolay Vasilyeviç Gogol, Aleksandr Ostrovski gibi isimler dikkati çeker. Gerçekçiliğin ilk adımları ise Fransa’da atılmıştır. Èmile Zola ve Goncourt Kardeşlerin tiyatro anlayışları naturalizm doğrultusundadır.

Absürt tiyatronun amacı, dünyanın uyumsuzluğunu, toplumun karmaşıklığını, bireyin aklıyla değil, ilkel güdüleriyle hareket ettiğini göstermek ve böylesi bir süreç içerisinde insanın kendini avutmak yerine saçmanın bilincine varmasını ve kendi gerçeği ile yüz yüze gelmesini sağlamaktır. Absürt tiyatro kötümserdir, umarsızdır. İletişimsizlik, yabancılaşma, uyumsuzluk, korku, kuşku gibi kavramlar absürt tiyatro düşüncesini ifade etmede öne çıkar. Bu tiyatro anlayışı, insanın korku ve kuşkularını, iletişimsizliğini, yabancılaşmışlığını, yalnızlığını, çevresine karşı uyumsuzluğunu vurgulayarak bu dünyadaki sürgün yaşantısını fark etmesinden doğan trajik durumu göstermeye çalışır.

Antik estetiğin ve drama kuramının temel kavramı; yansıtma kuramının temelini oluşturan sanat kategorisi, sanatın özgüllüğünü açıklamak amacıyla ortaya konmuş estetik kavram olan Mimesis, taklit anlamına gelmektedir.

Komedyada güldürme yolları, kelime oyunları, söz ustalıkları, yanlış anlama, şaşırtma gibi anlatıma dayalı olabileceği gibi umutların yanlış çıkması, karikatürleştirme, çirkin ve utanç verici olana benzetme, ironi, uyumsuz bileşim, saf görünme numarası gibi düşünceye dayalı güldürme biçimleriyle de yapılabilmektedir.

Antik Çağ’ın önemli komedya yazarları Aristophanes, Plautus ve Terentius’tur. Komedya türünün dünya yazınındaki en önemli isimleri ise Shakespeare ile Molière’dir.

Belli bir tezi olan ve komik olanı karakterden değil de durumlardan çıkaran komedya türüne durum komedyası; her türlü hareketi gösterişli ve abartılı olan oyun kişisinin, olayların merkezinde yer aldığı ve gülünç durumlara düşmesine rağmen bunu kendine güldürmeden anlatıldığı komedyaya “kahramanlık komedyası”; olma olasılığı çok düşük olan bir olayın inandırıcı bir biçimde sunulduğu, kılık değiştirmeler, aşk ve dövüş sahnelerinin sıklıkla görüldüğü komedyaya “romantik komedya”; belli bir karakter özelliğinin abartılarak güldürünün konusu hâline getirilmesine dayanan komedyaya “karakter komedyası”; toplumun gülünç ve aksayan yönlerini anlatan komedyaya “töre komedyası”denir.