YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 7

Tiyatro türü ile ilgili ilk bilgiler için Antik Yunan’a kadar uzanmak gerekir. Bu konuda ilk sistemli düşünce içeren eser olarak Aristoteles’in Poetika’sını görmekteyiz.

Roma Dönemi’nde tiyatro eleştirisi ve kuramı ile ilgili en önemli eser ise Horatius’un Ars Poetika’sıdır.

Hareket (Eylem) Birliği
Olayların belli bir konu çevresinde toplanması, birbirini olasılık ve zorunluluk kurallarına göre izlemesi demektir.

Somut yaşam gerçeği yerine soyut, tinsel, biçimsel olana ilgi duyan, tiyatronun toplumsal bir görevle yükümlü tutulmasına karşı çıkan yeni romantizm,
estetikçilik (estetizm) gibi yeni eğilimlerden biri de sembolist tiyatro anlayışıdır. Bu anlayışta dolaylı anlatım hünerlerinin, estetik biçimlemenin ve düşlemenin önemi üzerinde durulur.

“Fütürist Oyun Yazarları Bildirgesi”nde şu görüşler öne sürülür:
• Tiyatroda alışılagelmiş çalışmalara karşı çıkılmalı, tiyatroya yenilik getirilmelidir.
• Geleceğin tiyatrosu, kendine örnek olarak gece kulüplerini, müzikholleri, sirk gösterilerini almalıdır.
• Tiyatro, gerçeğin taklidini değil, ruhunu yansıtmalı ve bu öze popüler eğlence türlerinin biçimini uygulamalıdır.
• Böyle bir tiyatronun özelliği, çeşitli gösteri araçlarının ögelerini bir araya getirmesi, genel olarak devingen bir görüntü sağlaması, oyuncular arasında canlı bir alışveriş kurması ve kaygısız bir atmosfer yaratmasıdır.

Epilog
Oyunda son söz anlamına gelir. Antik Roma tiyatrosunda, Plautus tarafından oyunun oynanması ve anlamı üstüne izleyiciye son sözün söylenmesi
biçiminde getirilmiştir (epilogos).

Deneme sözcüğü Fransızca “essai”den gelir. Bu başlık altında yer alan metinlerin birbirlerinden farklı biçimsel ve tematik özellikler göstermeleri nedeniyle deneme tanımlanması en güç edebî türlerden birisidir. Adını ve kesin biçimini 16. yüzyılın ikinci yarısında Montaigne’in Denemeler (1580) adlı eserinden sonra alır.

Bacon (1561-1626) İngiliz edebiyatında denemeleriyle ünlüdür.

Türk edebiyatına “tecrübe-i kalemiye” adıyla giren deneme gazetelerle birlikte gelişir.

Mektup formunu kullanarak okurlarıyla sohbet eden ve belli konulardaki gözlem ve düşüncelerini onlarla paylaşan Ahmet Rasim, mektup ile denemenin özelliklerini birleştirir. Plansız, özgür ve samimi bir ifade aracı yaratır.

Deneme, Türk edebiyatında asıl kimliğine “deneme ‘ben’in ülkesidir” diyen Nurullah Ataç’ın kaleminde kavuşur.

Ahmet Hamdi Tanpınar Beş Şehir’de (1946), Türk tarihi açısından önem taşıyan, mimari, coğrafi ve kültürel özellikleri ile öne çıkan Ankara, Erzurum, Konya, Bursa ve İstanbul gibi şehirleri “tarih ve medeniyet” merkezli bir bakış açısı ve estetik bir yaklaşımla gözlemler ve tasvir eder.

Eleştiri kelimesinin Batı’daki karşılığı olan “critique”, Yunanca “krites”den gelir. “Krites”, “hüküm”, “krinein”; hüküm vermek anlamındadır. “Kritikos” MÖ 4. yüzyılda “edebiyat hükmü” anlamında kullanılır.

K. Eleştiri/tenkit, Türkçede Fransızca “critique” kelimesinin karşılığı olarak kullanılır. Tanzimat’tan önce “ilm-i nakd”, Tanzimat’tan sonra Arapçada “nakd” kökünden gelen, “bir şeyin değerini vermek” anlamında kullanılan “intikad” ve “muâheze” gibi kelimelerle karşılanır. Tahir-ül Mevlevî’de ilm-i nakd; “nazmın kusurlarını bildiren ilimin adı” olarak açıklanır.

MÖ 146’dan itibaren Latinlerde gramer ağırlıklı bir eleştirel bakış açısı gelişir.

Eski edebiyatın edebî eleştiri bağlamında en önemli kaynağı tezkirelerdir. Tezkireler, devrin şairleri ile ilgili bilgi, yorum ve değerlendirmeler içerir. Aynı zamanda devrin edebiyat anlayışı ve değer sistemini de aktaran kaynaklarıdır.

Bir sanat ya da düşünce eserini belli estetik ölçütler çerçevesinde sistemli bir biçimde değerlendiren, ait olduğu toplumun sanat ve düşünce dünyası içindeki yerini belirleyen yazı türüne eleştiri denir.

Deneme türünün ilk örneklerine Yunan ve Latin edebiyatlarında rastlanır. Adını ve kesin biçimini 16. yüzyılın ikinci yarısında Montaigne’in Denemeler (1580) adlı eserinden sonra alır.

Hatıra, günlük veya mektup romanların ortak noktası kişinin kendisiyle hesaplaşmasını sağlamalarıdır.

Namık Kemal ve Abdülhak Hâmid edebiyat tarihimizde en çok mektup kaleme almış yazarlarımızdır.