YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 6

Tanzimat sonrasında mektup, her konuyu işleyebilen, yer yer deneme özelliği taşıyan bir tür olarak gelişir, konu ve üslup bakımından çeşitlilik gösterir.

Vefayat kitapları, biyografi kitapları, şehir monografileri, nazire ve şiir mecmuaları, seyahatnameler, mektuplar, tereke kayıtları, umumi tarihler de eleştiri ile ilgi kaynaklar arasında sayılırlar.

Batı edebiyatında eleştiri; klasik, neoklasik, romantik ve modern tenkit olarak dört dönemde incelenebilir.

20. yüzyılda artık denemenin “zaman üstü” ve ütopik olma özellikleri vurgulanır. Deneme farklı kültürlere göndermeler yaparak, referans alanları yaratarak okurda yeni düşünce kanalları açan ve kişinin kendini keşfetmesini sağlayan bir türdür.

İronik bir üslupla tarih, siyaset ve toplum meselelerine değinen bağnazlık başta olmak üzere dönemin toplumsal sorunlarını bu mektuplarda ele alan Voltaire, mektup formunu kullanarak “eleştirel deneme”nin özgün ve gelişmiş örneklerini verir.

Kocasının İstanbul’da elçi olarak bulunduğu 1716-1717 yıllarında İngiltere’deki dostlarına yazdığı mektuplarla Osmanlı hayatını ve İstanbul ile ilgili gözlemlerini anlatan Lady Mary Wortley Montagu (1689-1762) Türkiye Mektupları’nın (Turkish Letters) yazarıdır.

17. yüzyılda “deneme/essai” kelimesi orta uzunlukta, samimi bir üslupla yazılmış metinleri tanımlamak için kullanılır. Yazarlar bazen tevazu göstermek bazen de ele aldıkları konuyu fazla de- rinleştirmeden yazmak için deneme başlığını kullanmayı tercih ederler. Konuları itibarıyla çeşitlilik gösteren bu yazıların ortak özelliği, kısa olmaları ve belli bir planla yazılmamalarıdır.

Asıl adı Emile Chartier olan Alain (1868-1951) “Propos d’Alain” (Söyleşiler) adı altında gazete ve dergilerde yayımlanan yazılarında insana ve topluma özgü sorunları ele alır. Propos de Littérature’de (Edebiyat Söyleşileri) söz ettiği yazarlar ve eserler hakkında kişisel görüşlerini ifade eder. Deneme türünün özelliklerinden yararlanarak alışılmış “ağırbaşlı eleştiri”ye renk katar. Akıcı bir dil kullanır ve az sözle çok şey söylemeye özen gösterir. Çeşitli konularda binlerce propos (söyleşi) yazan Alain, Türk edebiyatında başta Mehmet Kaplan olmak üzere birçok sanatçının düşünce tarzı ve deneme anlayı- şını etkilemiş bir düşünce adamıdır.

Ahmet Rasim’in Şehir Mektupları, mektup ve deneme türlerine örnek olabilecek özellikte bir eserdir. İçerdiği yazılar İstanbul ile ilgili çeşitli meseleleri özel bir üslupla işleyen ve geniş bir okur kitlesine hitap edebilen örneklerdir. Mektup formunu kullanarak okurlarıyla sohbet eden ve belli konulardaki gözlem ve düşüncelerini onlarla paylaşan Ahmet Rasim, mektup ile denemenin özelliklerini birleştirir. Plansız, özgür ve samimi bir ifade aracı yaratır. Deneme ve fıkralarıyla Osmanlı bürokrasi geleneğindeki “vilayet mektupçuluğu”na karşı “şehir mektupçuluğu” diye fahri bir görev yaratır (Akbayar, 1992, s. 5). Yaşadığı kentin sorunlarını dile getirir. Ahmet Rasim’in kendine yakıştırdığı “şehir mektupçusu” adı okurlar tarafından da benimsenmiş ve uzun yıllar Ahmet Rasim bu isimle anılmıştır. Ahmet Rasim (1864-1932), köşe yazıları, sohbetleri, Gülüp Ağladıklarım (1926), Falaka (1927), Muharrir Bu Ya (1927) adlı denemeleri vardır.

Ahmet Hamdi Tanpınar, yaşadıklarını, izlenimlerini bir şair ve kültür adamının estet tavrı ile deneme formundaki bu yazılarına yansıtır. Yazarın özgürce kalem oynattığı, engin kültür birikimini yansıtan bu yazılar; tarih, sanat, edebiyat, memleket meseleleri gibi farklı konuları işler. Beş Şehir’de (1946), Türk tarihi açısından önem taşıyan, mimari, coğrafi ve kültürel özellikleri ile öne çıkan Ankara, Erzurum, Konya, Bursa ve İstanbul gibi şehirleri “tarih ve medeniyet” merkezli bir bakış açısı ve estetik bir yaklaşımla gözlemler ve tasvir eder. Ankara, Erzurum ve Konya coğrafi konumları ve tarih içinde süregelen mücadeleleri ile öne çıkarken Bursa ve İstanbul, zaman ekseninde “tılsımlı aynadaki şehir” (Bursa), “zamanın tılsımlı kuyusu” (İstanbul) gibi nitelemelerle Türk ve Müslüman kimlikleri de vurgulanarak işlenmektedir. Denemelerde tarihi ve kültürel bir perspektiften değerlendirilen şehirler adeta bir kronik gibi okunur (Kefeli, 2012, s. 211-220).

Batı edebiyatında eleştiri; klasik, neoklasik, romantik ve modern tenkit olarak dört dönemde incelenebilir.

Gargantua adlı kitabıyla modern Avrupa edebi- yatının kurucularından biri olarak kabul edilen yazar François Rabelais’tir.

Gustave Lanson, Edebiyat Tarihinde Usûl adlı kitabıyla Fuat Köprülü’nün edebiyat tarihi konusundaki görüşlerini büyük ölçüde etkiler.

Dostoyevski’nin bir memurun yaşamını, hayatındaki zorlukları ele alan ve devri eleştiren İnsancıklar isimli eseri dünya edebiyatındaki önemli mektup romandır.

18. yüzyıl, İngiliz edebiyatında mektup türünün altın çağıdır. Bu yüzyılda John Dryden’ın (1631- 1700) öncülüğüyle Latincenin izlerini, üslup özelliklerini ve türlerini benimseyen bir nesir çağı açılır ve bu nesir anlayışı ilk önce deneme ve mektup türlerinde görülür. Ayrıca gerek sosyal, gerek felsefi gerekse edebî yaşamda ve sanatın tüm dallarında “ben”in öne çıkması ve romantizmin etkilerinin hissedilmesi de mektup türünün gelişmesinde etkili olur. Jonathan Swift’in (1667-1745) mektupları, açık saçık şakalar, alaylar, saldırılar ve sevimli çocuksu deyişlere dek her türlü anlatımı ve çeşitli konuları kapsar. İngiliz edebiyatının bir diğer ünlü mektup yazarı da Samuel Richardson’dur (1689-1761).

Safahat-ı Kalb, Fuad Köprülü’nün değer- lendirmesine göre bir roman olmaktan çok aşk mektuplarının derlemesidir. Ancak mektupların zaman ve mekân bakımından birbirlerine bağlı olmaları, eserin kurgusu zayıf da olsa bir roman olarak kabul edilmesine neden olur (Bekiroğlu, 1998, s. 292-296).

Deneme, 18. ve 19. yüzyılda bir edebî tür olarak gelişmesini sürdürür, özellikleri ve tanımı netleşir. Dolayısı ile sorunun doğru cevabı A seçeneğidir.

Montaigne’in Denemeler’i yazdığı dönem ve edebî çevresi MÖ değil, MS yaşamıştır. Dolayısı ile sorunun doğru cevabı B seçeneğidir.

20. yüzyılda artık denemenin “zaman üstü” ve ütopik olma özellikleri vurgulanır. Deneme farklı kültürlere göndermeler yaparak, referans alanları yaratarak okurda yeni düşünce kanalları açan ve kişinin kendini keşfetmesini sağlayan bir türdür. Dolayısı ile sorunun doğru cevabı, farklı olan E seçeneğidir.

İnsan ve toplumu ilgilendiren her şey denemenin konusudur. Dolayısı ile sorunun doğru cevabı A seçeneğidir.