YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 3

Dieğr seçeneklerdeki türler özyaşamöyküleri türleri arasındayken, mizahi özyaşamöyküsü bir tür değildir.

Dünyada ilk özyaşamöyküsel anlatımlara MÖ 1991-1962 yıllarında eski Mısır’da rastlansa da bugün anladığımız hâliyle özyaşamöyküsü türünün başlangıcını Batı edebiyatının metinlerinde aramak gerek. Birçok kaynakta Batı edebiyatının bilinen ilk özyaşamöyküsel metni olarak İlk Çağ Hristiyanlığının en büyük düşünürü Augustinus’un 398’de yazdığı İtiraflar’ı anılır.

Türk edebiyatında özyaşamöyküsü türünün çok önemli bir dönüm noktası, Halide Edib’in Mor Salkımlı Ev (1963) adlı eseridir. Halide Edib, İngilizce kaleme aldığı ve Memoirs of Halide Edib adıyla 1926’da Londra’da yayımlanan eserini yıllar sonra Türkçe olarak yeniden yazmıştır. Önceki örneklerle karşılaştırıldığında Halide Edib’in özyaşamöyküsü, kendinin bilincinde bir kadının geçmişine ve bugününe dair bir iç muhasebesini içermesi bakımından türün bugünkü tanımına epey uygundur. Halide Edib çocukluğundan 1918’e kadarki yaşamını, içinde büyüdüğü çevreyi, annesinin erken ölümünü, babasının uzaklığını, kalabalık bir ailede hem geleneksel ve Osmanlı hem modern ve Batılı tarzda yetiştirilmesinin ilerideki yaşamında gözlediği etkilerini, kırklı yaşlarındayken geri dönüşlerle anlatmış ve bir boyutuyla kendiyle hesaplaşmıştır.

Birinin ölümünden hemen sonra ya da ölümünün yıl dönümlerinde gazete ve dergilerde yayımlanan ve biyografik bilgiler nekroloji olarak bilinir. Bu tür yazılardan kişinin yaşamöyküsünün tamamı değil ayrıntıları hakkında bilgi edinilebilir. Türkiye’de özellikle kültür, sanat, basın ve edebiyat alanlarında tanınmış kişilerin ölümünün hemen ardından gazete ve dergilerde anma sayfaları ayrılması, çeşitli köşe yazarlarının yazılar yazması geleneği yaygındır

Divan edebiyatında genellikle eserlerin yazılma nedeninin belirtildiği başlangıç
kısmı olan ön sözüne dibace denilmektedir.

Yaşamöyküsü türünün Batı dillerinden aktarılan karşılığı biyografidir; Türk edebiyatındaki eski adlandırması tercüme-i hâl ya da hâl tercümesidir. Kaynaklarda hayat hikâyesi olarak
da geçer.

Çözüm: Behçet Necatigil’in “Sergi İzlenimleri” başlıklı şiiri hem içeriği hem de biçimi bakımından modern Türk şiirinin kavranması güç şiirlerinden biridir. Bu zorluk birkaç nedenden kaynaklanır: Günlük yaşamda az kullanılan sözcüklerin seçimi, Necatigil’in şiirlerinde sık sık başvurduğu iki kısa çizginin bu şiirde dört kez kullanılması, dizeler arasında anlam bağlantılarının eksik bırakılması bu eserin yorumlanmasını güçleştiren etmenler olarak sayılabilir.

Bu şiir okunduğunda, akla şu sorular geliyor: Şiirde konuşan kişi kimdir, kime hitap etmektedir? Şiirde konuşan kişinin kullandığı ifadeler, onun sanatın değerini takdir eden entelektüel biri olduğunu göstermektedir. Şiirde doğrudan veya dolaylı bir muhatap göremiyoruz. Bu nedenle, şiir kişisinin eleştirel bir tavırla kendi kendine söylendiği, bir tür iç monolog yaptığı akla daha yatkın gelmektedir.

Bu dize, şiirin öznesinin duygusal patlamasına, tiksinti duygusu uyandırabilecek bir imajı ekler; böylelikle şiirin anlamsal bütünlüğü korunarak duygusal yoğunluğun şiddeti arttırılmış olur.

Bu simge şairin bıraktığı boşluğun okurun zihninde tamamlaması gerektiğini işaret etmektedir. Şairin neden üç nokta yerine iki çizgiyi tercih ettiği sorusuna verilen bir yanıtı şöyle özetleyebiliriz: Üç nokta zaman içinde kanıksanmış olduğu için okurun dikkatini yeterince çekmeyebilir. Oysa bir şiirde iki çizgi görmek alışkın olduğumuz bir şey değildir; bu nedenle okuru anlam boşlukları hakkında düşünmeye daha kolay sevk edebilir.

Şiirde konuşan kişinin ana eleştirisi bir resim sergisindeki ziyaretçilerin tablolara olan ilgisizliğidir.

Reşat Nuri Güntekin’in Çalıkuşu romanı genel metin sınıflamasında betimleyici, bilgilendirici, açıklayıcı, kanıtlayıcı gibi metin türleri arasında öykülemeci, yani anlatı metinleri kategorisine girer.

Bir metnin ilk çözümleme aşamasında metnin türü, niteliği, yazarı, konusu vb. ile ilgili bilgileri kapsayan ve “paratexte” kavramıyla ifade edilen kitaba ait bilgileri değerlendirmek olmalıdır.

Çalıkuşu başlığı, romanın baş kahramanı Feride’nin takma adı olarak onun kişiliğiyle ilgili metaforik bir göndermedir. Romanın tematik özünün kahramanın yolculuğu ve kişiliğinin gelişimine odaklı olduğundan başlığın kahramanla ilgili olması doğaldır.

Okurun, okuyacağı kitabın türü, içeriğiyle ilgili az çok bilgi sahibi olduğu ilk aşamadan sonra, esas metne girilir. Metnin girişi yani romanın ilk cümleleri, okuru içerik ve sunum hakkında bir fikir sahibi yapan en kritik bölümüdür. Bu kısma “incipit” denir.

“Havuz Başı” öyküsünün dört kişi etrafında oluştuğunu söyleyebiliriz. Bunlardan ilki öyküyü de anlatan ana kahramandır. Öyküde konu edilen olaylar doğrudan bu kişiyle ilgilidir. Diğer kişiler; sevgili, Murtaza Çavuş, Hacer Ana onunla münasebetleri vasıtasıyla anlatıda yer alırlar. Hem kişiler hem de olaylar bu merkez kişinin bakış açısı ve anlatımıyla sunulur. Bu bakımdan onun anlatım mesafesi metin için belirleyicidir.
Öykülerin sıradan ya da “küçük insan”ın dünyasına odaklanması da durum öykülerinin temel belirleyenlerinden biridir. Anlatıcı kahramanın yarıda bırakılan aşk öyküsünden çok Murtaza Çavuş’la Hacer Ana aracılığıyla bu kaygıların öyküye girdiğini söyleyebiliriz. Lüleburgaz’dan İstanbul’a gelişleri, İstanbul’u görme istekleri bunlardan bazılarıdır. Bir de alışveriş yapmışlardır. Anlatıcı kahramana bu alışverişlerinin kârlı olduğunu onaylatma ihtiyacı duyarlar. Bu sahne onların portrelerini tamamlarken okurun söz konusu kahramanlara daha da yakınlık duymasını sağlar. Öykü böylelikle sadece şehirdeki küçük insanın değil toplumun her kesimindeki kişileri kapsayıcılığını gösterir.

Behçet Necatigil’in “Sergi İzlenimleri” başlıklı şiiri hem içeriği hem de biçimi bakımından modern Türk şiirinin kavranması güç şiirlerinden biridir. Bu zorluk birkaç nedenden kaynaklanır: Günlük yaşamda az kullanılan sözcüklerin seçimi, Necatigil’in şiirlerinde sık sık başvurduğu iki kısa çizginin bu şiirde dört kez kullanılması ve dizeler arasında anlam bağlantılarının eksik bırakılması, bu eserin yorumlanmasını güçleştiren etmenler olarak sayılabilir.

Grizu sözcüğü, doğal nedenleri olan bir patlama olayına atıf yapmakta, böylelikle şiirin öznesinin yaşadığı duygusal patlama okur nezdinde nesnel bir içerik kazanmaktadır.

Alman yazını kuralları arasında düşünce çizgisi denen işaretler vardır. Bunlar iki küçük çizgidir. Ne üç noktadır, ne beş noktadır, ne uzun çizgi. O, kısalığı gösterir. Orada şair cümleyi tamamlamamıştır. Kim tamamlayacaktır? Okuyucu” (Necatigil, 2013, s. 1779). Bu simge şairin bıraktığı boşluğun okurun zihninde tamamlaması gerektiğini işaret etmektedir. Şairin neden üç nokta yerine iki çizgiyi tercih ettiği sorusuna verilen bir yanıtı şöyle özetleyebiliriz: Üç nokta zaman içinde kanıksanmış olduğu için okurun dikkatini yeterince çekmeyebilir. Oysa bir şiirde iki çizgi görmek alışkın olduğumuz bir şey değildir; bu nedenle okuru anlam boşlukları hakkında düşünmeye daha kolay sevk edebilir (Tarım, 2002, s. 216).

Nesnel çözümleme bu şiirin anlamı ile biçimsel yapısı arasındaki örtüşmeyi ortaya koyar ve eleştirmene metne bağlı bir yorum geliştirme imkânı sunar. Şiirde elde edilen veriler yorumlandığında, bu şiirin bir dizi sanatsal çatışmayı açığa çıkardığı söylenebilir. Kısaca ifade etmek gerekirse bu incelemeyi okuyan bir okur, nesnel eleştirinin nasıl uygulandığı hakkında bir fikir sahibi olacak; bir şiir hakkında nasıl yorum yapması gerektiğini öğrenmiş olacaktır.