YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 14

Günlük hayattan kesitleri ve kahramanların duygu durumlarını ön plana alan öykülere durum öyküsü denilmektedir.

Antik estetiğin ve drama kuramının temel kavramı olan ve yansıtma kuramının temelini oluşturan sanat kategorisine, sanatın özgüllüğünü açıklamak amacıyla ortaya konmuş estetik kavrama "mimesis (taklit)" adı verilir.

Tragedya, konusunu mitolojiden ya da tarihten alan ve bir kahramanın kendi çevresindeki şartlarla çatışmasını, mücadele edip trajik bir biçimde yenik düşmesini anlatan bir tiyatro türüdür.

"Poetika" adlı eserinde tiyatro hakkındaki ilk kuramsal bilgileri veren ve tragedyayı tanımlayan düşünür Aristoteles'tir.

Aristoteles eserinde tragedyanın ilkelerini de belirler. Buna göre, tragedya türünün özelliklerinden biri, ortalamadan daha iyi kişilerin taklit edilmesidir. Tragedya kişileri bilinen, tanınmış kişilerdendir. Dolayısıyla bu kişiler, soylu ve erdemli olma özelliğine sahiptirler. Ortalamadan ya da gerçekte olduğundan daha iyi olması beklenen oyun kişisi, her şeyden önce ahlak değerleri bakımından üstün nitelikler taşımalıdır. Bu, ortalamadan daha iyi olan karakterin bir hatası olmalıdır. Bu hata (hamartia), iyi bir insanın, bilmeden yaptığı yanlış hareket ya da ahlaki olmayan bir zayıflıktır ve kişi bu hatası yüzünden yıkıma uğrar. İyi bir kişinin bilmeden yaptığı bir hareket yüzünden ya da küçük bir zaafa kapıldığı için yıkıma uğraması, seyircide korku ve acıma duyguları uyandırır ve istenen trajik etki elde edilmiş olur (Şener, 2006, s. 37-38). Böylece tragedyada olay örgüsünün mutlu başlayıp yıkımla sonuçlanması beklenir. Olaylar kusursuz bir dille, manzum şekilde sergilenir. Çirkinlikler, kabalıklar arka planda kalır. Dövüşme, vuruşma, yaralanma, cinayet, intihar gibi olaylar sahne arkasında gerçekleşir ve bunlar sahneye gelen haberciler yoluyla öğrenilir.

Rönesans’ta Elizabeth döneminin en önemli tragedya yazarı ise Shakespeare’dir.

Deneme tanımlanması en güç edebî türlerden birisidir. Adını ve kesin biçimini 16. Yüzyılın ikinci yarısında Montaigne’in Denemeler adlı eserinden sonra alır. Özgür düşüncenin savunulduğu, kalıplaşmış düşüncelere karşı çıkılan bir dönemde yazının da kendi özgürlüğünü ilan edişidir.

Montesquieu’nün Mes Pensées (Doşoncelerim) adlı eseri el yazması üç defterden ve günlük notlarından oluşur. Çeşitli konulardaki gözlemle, düşünce görüşlerini kapsayan eser deneme özelliği gösterir. Bu notlar yazarın gözlemlerini, toplum, siyaset, tarih ve edebiyat gibi çeşitli konulardaki düşüncelerini, tasarılarını anlattığı, akıcı bir dille yazılmış metinlerdir.

Ahmet Rasim’in “Şehir Mektupları”, mektup ve deneme türlerine örnek olabilecek özellikte bir eserdir. Mektup formunu kullanarak okurlarıyla sohbet eden ve belli konulardaki gözlem ve düşüncelerini onlarla paylaşan Ahmet Rasim, mektup ile denemenin özelliklerini birleştirir.

Eleştiri, bir sanat ya da düşünce eserini belli estetik ölçütler çerçevesinde sistemli bir biçimde değerlendiren, ait olduğu toplumun sanat ve düşünce dünyası içindeki yerini belirleyen yazıdır. Bir edebî tür olmasının yanı sıra eleştiri, sanatçının yaratıcılığını tanımlayan bir olgu, bir zihin faaliyeti olarak da tanımlanır.

Sainte Beuve bilimin etkisinden sıyrılıp sezgilerinden yararlanan tavrıyla çağdaşlarından ayrılır. Şair ve romancı olmaya hayal eden ancak başarılı olamayan Sainte Beuve’ün başkalarının sanat ve yetenekleri üzerinden kendisi ifade ettiği görüşü yaygındır. Yazar veya eserleri yargılamaktan çok onları psikolojik, edebî ve ahlaki bir çerçevede tanımlamayı tercih eder, romantiklerin savunucusudur. Eleştiri ona göre, yargılamak, anlamak ve aydınlatmaktır.

Metinler arasılık kavramı temelini Mihail Bakhtin’in söyleşimcilik kavramından alır. Metnin içinde farklı söylemlerin bulunduğunu, metnin başka metinlerle kurduğu ilişkinin yanı sıra tarihî ve toplumsal olgularla da etkileşim hâlinde olduğunu savunur.

Abdülhak Hâmid’in 1883’te “Tercüman-ı Hakikat”te yayımlanan “Bir Şairin Hezeyanı”, “hezeyan” hâlinde söylenmiş, tabiatı yücelten ve akla karşı bir tavrın, romantizmin ifadesi olarak nitelenir. “Makber Mukaddimesi” (Birkaç Perişan Söz) Türk edebiyatında romantizmin beyannamesi olarakg örülür. Tanpınar, “Makber” ile ferdî edebiyatın başladığına işaret eder.

Lev Nikolayeviç Tolstoy, 1828-1910 yılları arasında yaşamış, “Anna Karenina”, Savaş ve Barış gibi dünya edebiyatında ses getirmiş romanların yazarıdır.

Sohbet ve hatıra yazarı olarak tanınan Ahmet Rasim pek çok gazete ve dergide yazdığı yazılarını kitap hâlinde toplar. Bu yazılarda İstanbul hayatını kendine özgü bir üslup ve ayrıntılı bir gözlemle okurlarıyla paylaşır. Deneme örneği olarak da değerlendirilebilecek yazılarında yer yer mektup türünden yararlanması onun “şehir mektupçusu” olarak da anılmasına neden olur.

“Safahat-ı Kalb” Fuad Köprülü’nün değerlendirmesine göre bir roman olmaktan çok aşk mektuplarının derlemesidir. Ancak mektupların zaman ve mekân bakımından birbirlerine bağlı olmaları, eserin kurgusu zayıf da olsa bir roman olarak Kabul edilmesine neden olur.

Tragedyanın aksine komedya, ortalamadan daha aşağı kişileri taklit eder. Yani bu türde, soylu olmayan, kusurlu kişiler ele alınır ve oyundaki gülünçlük bir kusurdan, bir eksiklikten kaynaklanır.Roma Dönemi yazarlarından Cicero da komedya üzerine verdiği bilgilerle dikkat çeker. Ona göre, komedyada sergilenen kusur, acı ve zarar verici olmamalıdır. Komedyaya uygun tipler; huysuz, evhamlı, kuşkucu, budala gibi gülünç olmaya elverişli kusurları olan tiplerdir. Komedyada güldürme yolları, kelime oyunları, söz ustalıkları, yanlış anlama, şaşırtma gibi anlatıma dayalı olabileceği gibi umutların yanlış çıkması, karikatürleştirme, çirkin ve utanç verici olana benzetme, ironi, uyumsuz bileşim, saf görünme numarası gibi düşünceye dayalı güldürme biçimleriyle de yapılabilmektedir (Şener, 2006, s. 58). 

Komedya konusunu günlük yaşantıdan alır. Komedyada tragedyanın aksine kurgusal kişiler bulunur. Yine tragedyanın tam tersi yönde gelişen olaylar örgüsüne göre, komedyada mutsuzlukla ya da karmaşık bir düzende başlayan öykü, mutlulukla son bulur.

Kilisenin, tiyatroya karşı suçlayıcı bir tavır sergilemesi Orta Çağ'a özgü bir durumdur.

Klasik anlayış, XVII. yüzyılda Fransa’da ortaya çıkmış ve XVIII. yüzyılda yaygınlık kazanarak birçok ülkede hâkim olan bir tiyatro akımı hâline dönüşmüştür. Pierre Corneille, Jean Racine, Jean Baptiste Poquelin Molière gibi büyük oyun yazarlarının yetiştiği klasik dönem, Fransız tiyatrosunun da en parlak dönemidir.

Tiyatroda simgecilik eğiliminin belirginleşmesinde Richard Wagner’in kuramsal yazılarının ve yapıtlarının etkisi olmuştur.