YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 3

Batılı literatürde “short-short story” olarak anılan tür bizde ise “küçürek öykü” terimiyle karşılanmaktadır.

Küçürek öyküler, öykünün günlük hayatın kesitlerden yola çıkmasına karşılık olarak tek bir sahneyi ya da insani durumu konu edinen kısa paragraflar şeklinde kurgulanmaktadır.

Öykünün en temel sorunlarının başında türe özgü kapsamlı kuramsal yaklaşımların yokluğu gelmektedir. Türün şiir ve roman kadar ilgi görmemesi, sınırlarının belirsiz olarak nitelendirilmesi kuramsal yaklaşımlara girişilmemesinin ana sebepleridir. Kuramın yokluğu, öykülerin çözümleme yöntemlerinin ortaya konmasının da önünü keser. Öyküler türe özgü metotlarla değil; romana öykünerek uyarlanan şahsi yaklaşımlarla çözümlenmektedir. Kuramsal yaklaşımlar ne yazık ki öykünün türler arasındaki yeri, ilişkileri ve dönemleriyle sınırlı kalmıştır.

Geleneksel hikâyeden modern öyküye geçiş ise Türk edebiyatının romantizmden realizme yönelmesiyle birlikte gözlemlenir.

Durum öyküsüyle birlikte öykünün merkezi konumundaki olay örgüsü yerini kişilere bırakır.

İster roman isterse öykü yazarı gerçek hayata yakın bir zaman algısı kurmaya çalışırken belirli noktalarda ayrılmak zorunda kalır. Olayları gerçekleştikleri süreye uygun olarak anlatmak neredeyse imkânsızdır. Bu nedenle olay örgüsünde bazı atlamalar, eksiltiler, geriye dönüşler yapmak kaçınılmazdır. Özellikle olay öykülerinde zaman üzerindeki bu tür uygulamalar daha belirgindir.

1920’lerden itibaren olay örgüsü içermeyen öyküler ortaya çıkar.

Kısa öykü, özellikle Batı literatüründe sadece romandan ayrılan yönleriyle değil; öyküyle roman arasında kalan diğer türlerle ilişkisi bakımından da değerlendirilmiştir. Bunlardan biri de novella (kısa roman)dır.

Olay örgüsünden çok günlük hayattan kesitleri ve kahramanların duygu durumlarını ön plana alan öykülerdir.

Türk romanının da kurucu ismi olarak kabul edilen Halid Ziya, Batı edebiyatlarında önemli mesafeler kat etmiş öyküyü kısmen Samipaşazade Sezai’den gelen eklerle temellendirme işini üstlenir. Türk öyküsü Halid Ziya’yı takip eden yıllarda geleneksel unsurlarla bağını zamanla koparacaktır.

Kısa öykünün küçülme eğilimi zamanla modern kabul edilen durum öyküsünün gelenekselleşmesine yol açacaktır. Bu noktada ortaya çıkan ve öykü yazarına yeni anlatım olanakları sağlayan biçim ise “küçürek öykü”dür.

Genel anlamda duygu durumlarını ve hayalleri şiir ahengini muhafaza ederek düz yazı olarak ifade eden tür. Türk edebiyatında Halit Ziya ve Mehmet Rauf tarafından kaleme alınmış örnekleri bulunmaktadır.

Bu değerlendirmeye göre 1920 öncesinde öykülerde olaylar, düşünceler ve temaların daha açıkça ifade edilmesi söz konusudur. Öykü kahramanları sıradan değildirler; onları sıradanlıktan uzaklaştıran ayırıcı vasıflara sahiptir. Öykünün anlamı, dile getirdiği olayla bağlantılıdır ve bunlar çoğunlukla kronolojiye sadık kalınarak anlatılır. Genel tutum ise realisttir. 1920’lerden itibaren olay örgüsü içermeyen öyküler ortaya çıkar. Her ayrıntı sanatsal önem kazanmaya ve hiçbir şey tesadüfi olmamaya başlar.

Özellikle yirminci yüzyılın başlarından itibaren Amerikan eleştirisinde öykünün, romanla kıyaslandığında “olay örgüsünün, toplumsal kaygının ve ideolojinin yokluğu” gibi nedenlerle üç açıdan zayıflık gösterdiği vurgulanır.

Stroud bir başka öykü tarzının “tematik” öyküler olduğunu belirtmektedir (Stroud, 1956, s. 98). Alegorik bir temele dayanan bu tür öykülerde yazarın temel amacının okurun ahlaki algılarında belirli bir etki yaratmak, onu zenginleştirmek olduğunu ileri sürmektedir. Bu tür öykülerde yazar bir öngörü ya da ön yargıyla işe başlar. Okuyucuya ulaştırılmak istenen mesaj olarak da değerlendirilebilecek bu ön kabule göre öykünün içeriği belirlenir.

İlk dönem öykücüleri, roman yazarlarına benzer kaygılarla vakanın “nerede” geçtiğine dair ayrıntılara yer vermeyi temel görevleri kabul etmişlerdir. Olayın sahnesine dair ayrıntıları sunmak, bunları sunarken de gerçek mekânlara mümkün olabildiğince benzetme isteği öyküdeki gerçeklik izlenimini kuvvetlendirmiştir. Mekâna verilen yer bu bakımdan realizmin yükselişiyle yakından ilgilidir.

Meddahlık Geleneği: Meddah adı verilen hikâye anlatıcısı tarafından seyircilere sunulan kısmen gerçekçi anlatılarla oluşan seyirlik gelenek.

Kısa öykü tanımlamalarında karşımıza çıkan yönelimlerden biri türü ifade etmeye çalışırken onun ne olduğundan çok ne olmadığının tartışılmasıdır. Söz konusu eğilim zorunlu olarak ortaya çıkıyor görünmektedir. Türün ilk tanımlayıcılarından Edgar Allan Poe’dan itibaren görülen bu tanım sorunu yine en genel-geçer ifadesini bu yazarın satırlarında bulur. Poe bu tanımda kısa öykünün bir oturuşta okunabilecek uzunlukta olduğunu ifade eder. Kısa öyküdeki bu “kısalık” vurgusunun anlatılanlar kadar, hatta belki daha da çok anlatılamayanların etkisiyle oluştuğu tür eleştirmenlerinin birleştikleri konulardandır. Öykü yazarı çeşitli seçim ve elemelerle öyküde anlatılanları kurgusallaştırır.

Meddahlık geleneği, meddah adı verilen hikâye anlatıcısı tarafından seyircilere sunulan kısmen gerçekçi anlatılarla oluşan seyirlik gelenektir.

Olay örgüsünden çok günlük hayattan kesitleri ve kahramanların duygu durumlarını
ön plana alan öyküler durum öyküleri olarak adlandırılmaktadır.