YENİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 13

Modern anlamda edebiyat tarihi çalışmaları Avrupa’da ve Türkiye’de 19. yüzyılda başlamıştır.

Umberto Eco, metnin içindeki göstergeleri yorumlayan bir okur olmadığında metnin varlığından söz edip edemeyeceğimizi sorarak ve her metnin daima yeni yorumlara “açık yapıt” olduğunu vurgulayarak metnin egemenliğini okurun egemenliğine dönüştürdü.

Doğru yanıt A şıkkıdır.

Edebiyat insan üzerinde doğrudan sekülerleştirici bir etkide bulunmaz.

Kısa öykü tanımlamalarında karşımıza çıkan yönelimlerden biri türü ifade etmeye çalışırken onun ne olduğundan çok ne olmadığının tartışılmasıdır. Söz konusu eğilim zorunlu olarak ortaya çıkıyor görünmektedir. Türün ilk tanımlayıcılarından Edgar Allan Poe’dan itibaren görülen bu tanım sorunu yine en genel-geçer ifadesini bu yazarın satırlarında bulur.

Kısa öyküde anlatılamayanlar içsel olaylardır.Anlatıcı her zaman her şeyi bilmez; görüş alanı genellikle ancak kişilerin dış görünüşlerine ulaşabilir; gözlemleri nesneldir; görülebilir ve duyulabilir olana yöneliktir; sonuç çıkarmaktan kaçınır. Belirtileri saptar ama tanı koymaktan kaçınır (…) kısa öykü anlatıcısı, dünyasının tüm yapı taşlarını taşıyıp binayı okurun önünde kurarak (…) dünyayı dolaysız değil dolaylı olarak yorumlar.” (Neuse, 1990, s. 45).

Kısa öyküde bu anlatıcı ana noktaları, temeli kurduktan sonra işin önemli kısmını okura devreder. Bu nedenle kısa öyküye dair araştırmalarda okurun yerinden ve öneminden sıklıkla söz edilir. Kısa öykü tanımlarındaki temel kavramlar da örneğin tek etki, öykü-okur ilişkisinin önemini gözler önüne serer.

Tanımların yetersizliği düşüncesi geçerliliğini korumakla birlikte James Cooper Lawrence’a ait bir öykü tasnifinden de söz etmek gerekir. Buna göre öyküler içerik ve tür olarak iki ayrı tasnif başlığı altında düşünülmektedir:

Öncelikle içerik olarak:

A. Gerçek öyküler

B. Hayalî öyküler

İkincisi tür olarak:

A. Tarihî olarak anlatılanlar

B. Duygulara bağlı olarak (dramatically) anlatılanlar

C. Ahlaki yönden eğitici olarak anlatılanlar (Lawrence, 1917, s. 276). İkinci sınıflamanın içerisinde yer alan “duygulara bağlı olarak (dramatically) anlatılanlar” bizim kısa öykü olarak nitelediğimiz edebî türe, anlatım biçimine denk gelmektedir.

Türk romanının da kurucu ismi olarak kabul edilen Halid Ziya, Batı edebiyatlarında önemli mesafeler katetmiş öyküyü kısmen Samipaşazade Sezai’den gelen eklerle temellendirme işini üstlenir. Türk öyküsü Halid Ziya’yı takip eden yıllarda geleneksel unsurlarla bağını zamanla koparacaktır (bk. Hançerlioğlu, 1957).

Meddah adı verilen hikaye anlatıcısı tarafından seyircilere sunulan kısmen gerçekçi anlatılarla oluşan seyirlik geleneğe meddahlık denilmektedir.

Calvino

Dil

Gılgamış Destanı

Bu bakımdan zaman söz konusu olduğunda vaka zamanı, anlatma zamanı ve okuma zamanı kavramlarını açıklamak gerekir. Vaka zamanı öyküde anlatılan olayın meydana geliş zamanını ve süresini ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır. Anlatma zamanı ise belirli bir sürede gerçekleşen olayın kurgu içerisindeki süresidir. Vaka zamanıyla anlatma zamanı örneğin tarihî romanlarda oldukça belirgindir. Okuma zamanıyla kastedilen ise öykü metnini okurun okuduğu zaman ve süredir.

Kısa öykünün kritik dönüşüm tarihi olarak birçok araştırmacı 19. yüzyılın sonunu işaret etmektedir. Bu tarih türün kendi özgün formunu bulduğu dönemi genel sınırlarıyla ifade eder.

Olaydan ve kronolojiden tümüyle uzaklaşılan bu dönem ve sonrası öykülere “izlenimler” hâkim olmaya başlar. Bilinçaltı açığa çıkmaya, metinler kısalmaya başlar. Zaman, sahne ve bakış açısındaki geçişler belirsizleşir. Öykü kahramanları bir önceki dönemin sıradanlığından marjinalliğe doğru evrilirler.

20. yüzyılın sonlarında örnekleri ortaya konan, short-short story olarak adlandırılan biçime Ramazan Korkmaz ve Mutlu Deveci’nin önerdiği terim küçürek öyküdür.

Duyguları değiştirebilir.

deyiş

Charles Bally

Moğolistan