YENİ TEKNOLOJİLER VE ÇALIŞMA HAYATI

Bilişim ve iletişim teknolojileri paradigmasının getirdiği örgütsel yapılanma modeli “ağ sistemi” olarak şekillenmiştir. Sanayi Toplumunun makine modeline dayalı mekanik paradigması, örgütlenme modeli olarak noktasal, tekil ve kapalı bir sistem getirmişti. Bu yüzden ekonomi biliminde homo-economicus varsayımı ile tüketici ve üretici birimler, tektip oldukları gibi bu birimlerin iç ve dış ilişki ve bağlantıları bulunmamaktaydı. Ayrıca birbirinden farklı ve değişken davranış seçenekleri gündeme gelemezdi. Ancak, standart, değişmez, önceden hesaplanabilir, tekdüze karar ve davranış kalıpları üretebilirlerdi. Buna karşın bilişim ve iletişim teknolojileri paradigmasıyla ağın bir sistem olarak yapılanması olgusu ortaya çıkmış, “noktadan” “ağa” kayma söz konusu olmuştur. Bu özellikleri ile bilişim ve iletişim teknolojileri paradigması, bilişim ve iletişim ağları olarak yapılanan sistem ve süreçlere dayalı dinamik işleyiş modeli sergilemektedir.

Bu evrim sürecindeki köklü sıçramalar, teknolojik paradigmal kaymalar olarak adlandırılmaktadır. Bu yüzden, teknolojik paradigmal kaymalar, doğa ile insan zihni arasındaki etkileşim yöntemindeki köklü değişimleri ortaya çıkarmaktadır. İlk iki teknolojik paradigma olan “ilkel” teknolojiler ile “geleneksel” teknolojik paradigma, doğanın gözlenmesine dayalı bilgi birikimiyle şekillenmişken daha sonra meydana gelen “mekanik” teknolojik paradigma, doğanın sadece gözlenmesiyle değil; bunun yanında insan aklının bir üst düzeyde kullanımı olan bilimsel yöntemlerin doğanın işleyişini ve açıklanmasını yaparak geliştirdiği bilimsel paradigmaya dayanmaktadır.

İlk bilimsel paradigma, Newton’un hareketin üç yasası, yani mekanik yasalar olarak gündeme gelmiştir. Bilimsel paradigma, doğa ve yaşam kaosundan bir parça alarak bunun işleyişini açıklayan etkileşimi, neden-sonuç ilişkisi ve mantıksal tutarlılık içinde formüle etmektedir. Dolayısıyla doğadaki işleyiş, zihindeki mantıksal ilişkilerle belli bir soyutlama düzeyinde, evren kaosundan alınmış bir parça olarak açıklanmaktadır. Örneğin ağaçtan düşen elmanın yer çekimi nedeniyle düşmesi akıl yoluyla ortaya konulmaktadır. Ancak insanlık yaşamında insan aklının, doğanın işleyişini açıklamak için kullanımı uzun bir evrim süreci sonucunda gelişmiştir. Doğa ve evrenin açıklamasında aklın sistematik kullanımı ilk kez Miletli ve İyonyalı doğa filozof­larında, mitolojik düşünceden akli düşünceye, yani “Mitos”dan “Logos”a geçişle gerçekleşmiştir.

Yeni bilişim ve iletişim teknolojilerine açıklık kazandırmada matbaa, doğru bir çıkış noktasıdır. Gutenberg ile başlayan modern basım çağına gelene kadar matbaa teknolojisinin gelişiminde; damga dönemi, blok dönemi ve hareketli harf dönemi olmak üzere üç dönem söz konusudur. İlk dönem olan damga dönemi, yazının icadını takip eden süreçte sert cisimler (taş ve çeşitli metaller) kullanılarak kil, hayvan derisi, parşömen ve ahşap üzerine işlenen yazılarla yapılan baskılara rastlanıldığı süreçtir. Asur başkenti Ninova’da II. Sargon’a (MÖ 722-755) ait oyulduktan sonra pişirilmiş tuğlalardan oluşan kitaplığa rastlanmıştır. Bu damga tekniği günümüzde resmî mühürler ve soğuk damgalarla hâlen yaşamaktadır. Matbaa’nın temellerinin inşa edildiği blok dönemine (krilografi) gelindiğinde sistem, basılacak yazıların bir ahşap plakaya yekpare bir şekilde ve negatif olarak kazındığı ve mürekkeplenip baskının yapılacağı yüzeye preslenmesi ilkesine dayanıyordu. Bu teknolojinin tespit edildiği en erken dönem ve coğrafya MS 600’lü yılların başındaki Çin’dir. MS 700’de Çin’de ilk kez gazete basılmıştır. Bu teknik 770 yılından sonra Japonya’da da görülmüştür. Hatta 20. yüzyılın başında Türkistan’ın Kansu ilinde bulunan ve 11 Mayıs 868 yılında Wang Chich tarafından basılmış olan kitabın da bu tekniğin kullanılmış olduğu en eski kitap olduğu bilinmektedir. Yine bu teknik uygulanarak basılmış bilinen ilk gazetenin Pekin’de 911 yılında basılan “Saray Raporu” anlamına gelen Tİ-PAO olduğu iddia edilmektedir. Avrupa’da bu tekniğin uygulamasının görüldüğü ilk eser 14. yüzyıla ait Hollandalı Laurens Coster’in sekiz sayfalık din kitabıdır. Avrupa’da krilografiyi kullanan zanaatçıların 15. yüzyılda Hollanda’da sayılarının arttığı da bilinmektedir (İnuğur, 2005). Hareketli harf döneminde baskının temel ilkesi, adından da anlaşılacağı üzere birbirinden ayrı olarak tasarlanan hareketli harf­lerin bir kalıp üzerine dizilmesi esasına dayanmaktadır. Dünya literatüründe bu tekniğin menşeinin yaygın olarak Çin’e dayandığı savı yaygın olsa da, Kansu’daki Tun-Huang civarında bulunan mağaradaki bulgular ışığında çürütülmüştür. Hareketli harf tekniğini ilk uygulayanların 9. yüzyılda Uygurlar olduğu ortaya çıkmıştır. Nitekim alfabeden farklı olarak Çin yazı karakterini oluşturan hànzi’nin kalabalıklığının da etkisiyle böyle bir buluşun Çin kültürüne mal edilmesi tezini zayıf­latıyor. Ancak çeşitli bulgularla ortaya konulduğu üzere Çinli demirci Pî-Sheng’in (1041-1049) tahta yerine müteharrik harfleri demirden dökmesiyle bu teknik kalıcı bir biçim almış ve modern matbaanın temelini oluşturmuştur.

Özünde telgraf, ilk elektronik ağdır. Telgraf mesajları sadece saatler içerisinde gönderiliyor ve yine hızlı bir biçimde yanıtlanıyordu. 1800’lü yılların başından beri çok çeşitli biçimler almış telgraf sistemine en büyük katkının Samuel F. B. Morse tarafından yapıldığı ileri sürülebilir. Morse, telgrafın mucidi olmasa da ona önemli bir işlerlik kazandıran yazılım olan Morse alfabesini geliştirmiş ve telgrafın kullanımını kolaylaştırıp yaygınlaştırmıştır. Morse’nin katkısına benzer öncü katkılar “moveable type” baskı tekniğini bulan Gutenberg veya günümüzde “World Wide Web” düşüncesini geliştiren Tim Berners-Lee tarafından yapılmıştır.

ABD’de Nikola Tesla, 1891 yılında kısa menzilli kablosuz (telsiz) telgraf deneylerine başlamıştı. Benzer deneyler, İngiltere, Almanya, İtalya, Hindistan, Rusya, Brezilya ve Deniz Kuvvetleri tarafından ABD’de de yürütülmekteydi. Bu deneylerin tümünde gönderilen sinyallerin sadece kısa mesafeleri aşabilmesi sorunu yaşanmaktaydı. 1894 yılında Guglielmo Marconi, Heinrich Hertz’in deneylerini tekrarlamış ancak o da uzak mesafeden sinyal almayı başaramamıştır. O dönemlerde araştırmacıların çoğu, radyo spektrumunun daha yüksek frekanslı kısmına odaklanmıştı. Aynı zamanda fizikçiler, radyo dalgalarıyla ışık dalgaları arasındaki ilişkiyi anlamaya çalışmaktaydı. Marconi, spektrumun altına doğru ilerleyerek daha düşük frekanslı dalgaları kullanmıştır. Günümüzde “topraklama” olarak bilinen sistemi ilk kullanan Marconi olmasa da bunu radyo sinyali için kullanan ilk araştırmacı olmuştur. Daha da önemlisi, Marconi, uzak mesafe sinyalinin ticari potansiyelini ilk olarak doyurucu biçimde açıklamıştır.

Türkiye’de bilgisayarın ilk kullanımı da, Karayolları Genel Müdürlüğünde, 1960 yılında hizmete giren “IBM-650 Data Processing Machine” ile başlamıştır. 167 m2 yer kaplayan 30 tonluk bu bilgisayar dakikada 78.000 toplama-çıkartma, 5.000 çarpma ve 138.000 mantıksal karar verebilme özelliğine sahip idi ve Karayolları Genel Müdürlüğünde yaklaşık 12 yıl kullanıldı. Türkiye’deki ilk internet bağlantısı ise 12 Nisan 1993’te 64 Kbps kapasiteli kiralık hat olarak kurulmuştur. Bu bağlantıda ODTÜ Bilgi İşlem Daire Başkanlığı sistem salonundaki yönlendiriciler kullanılarak ABD’de NSFNet (National Science Foundation Network)’e TCP/IP protokolü üzerinden bağlanıldı. Bu bağlantı uzun bir süre tüm ülkenin tek çıkışı olmuştur. Bu bağlantıdan sonra ülkemizdeki birçok üniversite ve kamu kuruluşu ODTÜ üzerinden internet erişimine sahip olmuştur. İnternet’in Türkiye’de ticari kuruluşlara ve hanehalkları gibi geniş kitlelere ulaşması ise 1996 yılında mümkün olmuştur. Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması sonuçlarına göre 2010 yılında Türkiye genelinde hanelerin %41,6’lık kesimi internet erişim imkanına sahipken, bu oran 2018 yılında % 83,8 olmuştur.Türkiye’de bilgisayarın ilk kullanımı da, Karayolları Genel Müdürlüğünde, 1960 yılında hizmete giren “IBM-650 Data Processing Machine” ile başlamıştır. 167 m2 yer kaplayan 30 tonluk bu bilgisayar dakikada 78.000 toplama-çıkartma, 5.000 çarpma ve 138.000 mantıksal karar verebilme özelliğine sahip idi ve Karayolları Genel Müdürlüğünde yaklaşık 12 yıl kullanıldı. Türkiye’deki ilk internet bağlantısı ise 12 Nisan 1993’te 64 Kbps kapasiteli kiralık hat olarak kurulmuştur. Bu bağlantıda ODTÜ Bilgi İşlem Daire Başkanlığı sistem salonundaki yönlendiriciler kullanılarak ABD’de NSFNet (National Science Foundation Network)’e TCP/IP protokolü üzerinden bağlanıldı. Bu bağlantı uzun bir süre tüm ülkenin tek çıkışı olmuştur. Bu bağlantıdan sonra ülkemizdeki birçok üniversite ve kamu kuruluşu ODTÜ üzerinden internet erişimine sahip olmuştur. İnternet’in Türkiye’de ticari kuruluşlara ve hanehalkları gibi geniş kitlelere ulaşması ise 1996 yılında mümkün olmuştur. Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması sonuçlarına göre 2010 yılında Türkiye genelinde hanelerin %41,6’lık kesimi internet erişim imkanına sahipken, bu oran 2018 yılında % 83,8 olmuştur.

Dünya çapında ağ sisteminin mümkün kıldığı en önemli yeniliklerden biri de özel ihtiyaç ve isteklere seslenen piyasalar, yani, özel piyasalar (niche markets) yaratmasıdır. Bu konsept, “uzun kuyruk pazarlaması” (long tail marketing) olarak bilinmekte ve kitlesel medya, ürünler, hizmetler ve sosyal ağlar gibi alanlarda gündeme gelmektedir. Uzun kuyruk pazarlaması, kitlesel pazarlama ya da kitlesel medya gibi kavramların neredeyse tam tersi bir kavramdır. Bu kavramı bir kitapçıya uyarlayacak olursak raf­larda yalnızca en çok satan ve popüler kitapların değil aynı zamanda çok daha az sayıdaki ve özel zevklere seslenen kitapların da bulunmasıdır. Kitlesel medyadaki iki başarılı uzun kuyruk pazarlaması örneği olarak Amazon.com ve Netf­lix şirketleri gösterilebilir. Jeff Bezos, internet ağı (web) kanalıyla kitap satmanın hayli alışılmadık ve zor olduğu 1994 yılında, internet ortamında bir kitap şirketi (Amazon.com) kurma düşüncesiyle yola çıkmış bir mali analizcidir. Başlangıçta bir çılgın olarak görülen Bezos, tüm olumsuz görüşleri çürütmüş ve 2018 yılındaki gelirini 151 milyar dolara çıkarmıştır. Benzer bir uzun kuyruk pazarlaması macerası da bir bilgisayar mühendisi olan Reed Hastings’in imzasını taşımaktadır. Hastings, 1998 yılında Netf­lix şirketini kurmuştur. Talep üzerine video film hizmeti sunan Netf­lix, 2017 yılındaki gelirini 107,2 milyar dolara çıkarmıştır (Kovarik, 2011: 311 ve devamı; https://www.ntv.com.tr/teknoloji/ amazonun-dorduncu-ceyrek-geliri-yuzde-38-artti; https://www.ntv.com.tr/ekonomi/netflixin-net-kari-ve-geliri-artti).

1990’lı yıllarda yazılım programları aldığınızda, bu programlar CD veya DVD şeklinde gelir ve kendi şirketiniz bünyesinde çalışan teknik ekip tarafından yine sizin kullandığınız bilgisayarlara yüklenirdi. Teknik ekip yazılımı kontrol ederek yeni versiyonları yükler, optimum performansı elde etmek için ayarlar ve kullanıcıların sorularını yanıtlarlardı. İnternet’in gelişimi ile birlikte artık şirketlerin bu programları kendi bilgisayarlarına yüklemelerine gerek kalmadı. Bu yazılım programlarını üreten şirketlerin bilgisayarlarına, “Bulut Bilgisayar”a (cloud computer) bağlanmak artık yeterli oluyor. Bunu gerçekleştirmenin birçok avantajı vardır. Bu sayede daha az teknik elemana ihtiyaç duyulduğu gibi sürekli yeni versiyonların takip edilmesine gerek kalmıyor. Bu programlar artık kendilerini otomatik olarak güncelleyebiliyorlar. Ayrıca donanım maliyeti düşüyor. Bu uygulama “Bulut Bilgisayar Konsepti”ni gündeme taşıdı. Bu uygulamada, bulut içinde yer alması gereken yazılım ve veriler önceden belirlenir. Şirketin bu pakete ulaşması için 1970’lerin akılsız terminallerinin bile yeterli olacağı, çok az dosya saklama alanına ihtiyaçları vardır. Bulut bilgisayarı önerenler, şirketlerin iş dünyasında çok daha atik, işgücü ve donanım olarak maliyetleri düşüren, kendi çalışma alanları yerine yazılımlara istedikleri yerlerden ulaşabilmek gibi birçok avantaj sağlayacağını ileri sürüyorlar. Ancak Bulut Bilgisayar’ın potansiyel sorunları da bulunmaktadır. Şirketin batması veya yeterli güvenliğin olmadığı durumlarda sorunlar yaşanabilir. Eğer tek bir şirketin verileri çalınırsa bu durumda yalnızca ilgili şirket riske girer. Ancak, bulut şirketin verileri çalınırsa bu durumda müşteri olan tüm şirketler tehlikeye girecektir. Bulut bilgisayar sadece endüstriyel veya ticari paketler olmayıp, elektrik enerjisi aboneliği gibi, bağlantı şansı olan her yerden erişilebilmektedir. Bunun en güzel örneği e-postadır. Birçok kullanıcı Microsoft Outlook paketlerinden Google gibi web tabanlı başka programlara geçiş yapmıştır.

Firmadan Firmaya E-Ticaret (B2B): İki şirket arasında yapılan e-ticaret bu kapsamda değerlendirilmektedir. Şirketler tedarikçilerden sipariş almak, fatura almak veya ödeme yapmak amacıyla B2B olarak gerçekleştir. B2B dünya e-ticaret hacmi içerisinde en büyük paya sahiptir ve ilerde de bu payını koruması beklenmektedir.

Bir başka deyimle insanlığın doğaya müdahale etme ve ona egemen olma yönünde kullandığı ilk temel teknolojik paradigma, “ilk-el” teknoloji olarak adlandırıldı (Erkan, 2004:227-237 ve 2012).

Paradigmal kaymalar, doğa ile insan zihni arasındaki etkileşim yöntemindeki köklü değişimlerdir.

Zira Newton yasaları doğanın bir makine modeline benzer biçimde işlediği algı ve düşüncesine dayanarak mekanik teknolojiler üretmeye hizmet etmektedir. Söz konusu ilk bilimsel ve teknolojik paradigmalardaki gelişmeler, insanlığı ve uygarlığı Tarım Toplumundan Sanayi Toplumuna dönüştürmüştür.

Matbaa, insanlık tarihinde kitlesel iletişimi sağlayan ilk araç olsa da yazının bulunmasından bile daha önceki dönemlerde insanlar sözlü kültür aracılığıyla iletişim kuruyordu.

MS 700’de Çin’de ilk kez gazete basılmıştır.

Belirli iki merkez arasında, elektrik akımı kullanarak belirlenmiş kodlar vasıtasıyla haber ve belge iletimini bsağlayan telgrafın icadıyla  telekomünikasyon (uzak iletişim) teknolojisi başlamıştır.

Telefon 1876 yılında Alexander Graham Bell tarafından icat edilmiştir.

Televizyon, bir vericiden elektromanyetik dalga biçiminde
yayınlanan görüntü ve seslerin, elektronik alıcılarla yeniden görüntü ve sese çevrilmesini sağlayan bir iletişim aracıdır (Kovarik, 2011: 210-267).

Her ne kadar ilk sayım aletleri 4 bin yıl öncesine ve Sümerlere kadar giderse de boncuk ve bağlardan oluşan ilk hesap makinesi olan Abacus,
bin yıl kadar önce Çinliler ve Japonlar tarafından geliştirilmiştir (Tekeli,1994: 25).

Bu diller, geleneksel programlama dilleri gibi basamaklı olmayıp
bunun yerine çözümleri bilgisayarlara bırakılan, bir seri matematiksel denklemden
oluşmaktadır. En çok bilinen dört fonksiyonel dil; FP, Haskell, ML ve Miranda’dır.