SANAYİ TOPLUMUNDAN BİLGİ TOPLUMUNA GEÇİŞİN ÜRETİM VE İSTİHDAMA ETKİLERİ

Bir ülkenin aynı anda hem yüksek ücretlere hem istihdam artışına
dolayısıyla yüksek bir refah düzeyine ulaşabilmesi geniş ölçüde teknoloji alanındaki başarısına bağlıdır.

Fordizm gibi mikro örgütsel sistem ve hiyerarşik olarak tanımlanan makro kurumsal kapitalizmde tam rekabet, değişim, işlem maliyetleri ve dışsallıklar yerini belirsizlik dışsallığı ve piyasa başarısızlığına terk etmektedir (Dunning, 1995: 463).

Marksist düşüncede üretim faktörlerindeki gelişmenin temel itici gücünün yeni teknolojiler olduğunu savunulmaktadır.

“Ticari Kapitalizm” aşamasının 1500-1700 yılları arasında, “Endüstriyel Kapitalizm” aşamasının 1770-1870 yılları arasında “Ulusal Tekelci Kapitalizm” aşamasının 1870-1945 yılları arasında
ve 1945 yılından itibaren de “Uluslararası Kapitalizm” aşamasında olduğumuz ve bu dönemin günümüzdeki görünümünün de “Enformasyonel Kapitalizm” olduğu çeşitli kaynaklar tarafından yıllarda küçük farklılıklar olmakla birlikte genel olarak kabul edilmektedir (Törenli, 2003: 4).

Dönüşümün işgücü piyasalarına etkileri istihdam ve işsizlik üzerinde net olarak gözlemlenebilmektedir. İstihdam boyutunda ortaya çıkan yeni işlerin gerektirdiği yeni beceriler,
eğitim ve teknoloji kullanımı konuları ön plana çıkmaktadır. İşsizlik boyutunda ise çoğu zaman yapısal işsizlik ve onun bir türü olarak tanımlanabilecek teknolojik işsizlik sorunu ortaya çıkmaktadır.

Firmaların esneklik için üretim süreçlerinde yaptıkları teknolojik dönüşüm iki yolla oluşmaktadır. Bunlardan ilki esnek üretim organizasyon biçimlerinin uygulanmasıdır. Diğeri ise ileri ya da yüksek teknolojiler denilen mikroelektronik bazlı teknolojilerin yoğun biçimde üretim sürecinde kullanmasıdır. Bu iki yöntem birbirinden bağımsız olmadığı halde sonuçta meydana gelen teknolojik değişimler sektörden sektöre farklılıklar göstermekte ve işgücünün niteliğine göre farklı etkilerde bulunmaktadır (Ansal, 2004).

Üretimde teknolojik gelişmeler birtakım değişikleri de beraberinde getirmektedir. Bu değişikliklerden ilki küçük firmaların artışı ve üretim birimlerinin kendi içinde parçalanmasıyla gerçekleşen üretim ölçeğinin küçülmesidir. Küçük ölçekli üretimin sonucu ise istihdamın azalmasıdır. Teknolojinin gelişimi ile birlikte esnek üretim sistemleri oluşmuş ve işlerin bir kısmı için nitelikli işgücüne talep doğurmuştur. Teknolojik gelişmeler niteliksiz işgücü türleri ortaya çıkarmış ve yapılan işin basit ve değersiz hâle gelmesine neden olmuştur (Öngen, 1995). Aksine ileri teknoloji uygulamalarının bilgi işçisinin rolünü belirleyici kıldığı; buna karşılık el emeği ile çalışanların sayısını ve önemini azalttığı da ileri sürülmektedir.
Ortaya çıkan işgücünü, beceri düzeyi yüksek, nitelikli ve sürekli istihdam edilen çekirdek işgücü ve düşük nitelikli, dönemsel istihdam edilen yedek işgücü olarak iki gruba ayırmıştır. Teknoloji ile birlikte bilgi bir üretim gücü hâline gelmektedir (Ansal, 2004; Derber vd. 1990).

Açık işsizlik türleri yapısal, konjonktürel, arızi, mevsimlik ve teknolojik olmak üzere beşe ayrılmaktadır.

Neoklasik iktisatçılara göre yeni teknolojiler işsizliğe yol
açmayacak çünkü ücretlerdeki ayarlamalar yoluyla işsizlik ortadan kalkacaktır. Bu önermede, teknolojik ilerleme sonucunda işsizlik meydana geldiğinde ücretlerin düşeceği böylece firmaların kârlılığının artacağı ve kâr eden firmaların üretimlerini ve işgücü taleplerini arttıracakları öne sürülmektedir. Bunun sonucunda
da teknolojik işsizlik işgücü piyasalarındaki ayarlamanın sonucunda ortadan kalkacaktır (Taymaz, 1997).

Kadınların ve gençlerin yanında engelliler ve göçmen işçiler de istihdamda dezavantajlı gruplar olarak tanımlanan sosyo-politik anlamda özel olarak korunması gereken kesimler içerisinde sayılmaktadır.

Göçmen işçilerin istihdam edildikleri işler kısaca “3D” şeklinde tanımlanmaktadır. “3D” Dirty (pis), Dangerous (tehlikeli) ve Demeaning (nitelik gerektirmeyen) işler anlamına gelmektedir (Health&Safety Executive, 2006).

Genel olarak, eğitim seviyesi düşük olan bir çalışan ya da işsiz teknoloji kullanımı konusunda yeterli değil ise yeni eğitim teknolojilerinden de faydalanamayacaktır. Bu durum özellikle dezavantajlı grupları daha etkilemektedir. İşverenlerin
ilk tercihleri arasında yer almayan dezavantajlı grubun teknolojik bakımdan yetersiz olduğu durumlarda iş bulma ve istihdam edilme ihtimali daha da düşmektedir

Ücret ile verimlilik arasında pozitif bir ilişki olduğu iddia edilmektedir ancak verimlilik-ücret ilişkisi tek yönlü bir ilişki değildir ve her zaman pozitif olduğu da söylenemez (Akyıldız ve Karabıçak, 2002). Toplumsal ve bireysel refahın arttırılması için gerekli unsurlardan biri verimliliktir. Verimlilik ile ekonomik kalkınma arasında doğru orantı
bulunmaktadır.

Verimliliği arttırmak yalnızca ücret artışı ile geçekleşmemektedir. Çalışanın takdir görmesi, övgü alması, yönetime katılması, eğitim fırsatlarına sahip olması gibi uygulamalar motivasyonu arttırmakta ve dolayısıyla verimliliği pozitif yönde etkilemektedir

Esneklik istihdam ilişkilerinde ve işte esneklik olmak üzere ikiye ayrılmaktadır (Benner, 2002). İstihdamda esneklik, geçici ve belirli süreli istihdam, kısmi-zamanlı istihdam, kiralık işçi, taşeronluk gibi yeni istihdam türlerini kapsamaktadır.
İşte esneklik ise üretim için gerekli olan vasfın, bilginin ve üretim miktarının sürekli değişmesine uyum sağlama becerisidir.

İş yaşam dengesinin çeşitli tanımları bulunmaktadır; genel olarak bireyin işi ve özel yaşamının gereklerini dengeli bir şekilde yerine getirmesi şeklinde ifade edilebilir. İş yaşam dengesi iş ve aile yaşamının (ya da özel yaşamın) çatışma hâlinden uzak olması olarak tanımlanmaktadır (Küçükusta, 2007). İş yaşam dengesinin oluşması için kişiler aile ve özel yaşam ile iş yaşamı yükümlülükleri ile dengeli bir oranda meşgul olurlar ve bu dengeden tatmin olurlar.

İş yaşam dengesinin sağlamadığı durumda işe dair istek-
sizlik, stres, örgütsel bağlılıkta düşüş, yüksek miktarda devamsızlık, iş kazaları ve performansın düşmesi meydana gelebilmektedir (Çarıkçı vd., 2010). İş yaşam dengesizliği yaşayan bireylerde şiddet eğilimi, iş kazalarına yatkınlık, alkol ve sigara tüketiminde artış görülebilmektedir. İş yaşam dengesinin sağlanamaması kişinin çalıştığı işyerini de etkilemektedir; çalışma performansında düşüş, devamsızlığın artması, tatminsizlik ve işgücü devri artışı, örgüte ve işe bağlılıkta eksilme ortaya çıkan olumsuz sonuçlardan bazılarıdır (Hammer vd., 2003).

Emek piyasasının bölümlenmesi ile ortaya çıkan kategoriler çalışanlar arasında çalışma koşulları, iş güvencesi ve ücret yönünden dengesizliklere yol açmaktadır.

Emek piyasasının bölümlenmesi ile ortaya çıkan kategoriler çalışanlar arasında çalışma koşulları, iş güvencesi ve ücret yönünden dengesizliklere yol açmaktadır. İlk kategori, iş güvencesi olan, ücreti yüksek birincil işgücü piyasasıdır. Bu
grupta yöneticiler, tasarımcılar sayılabilir. İkinci kategoride tam gün çalışan ancak iş güvenceleri olmayan, kolayca ikame edilebilen çalışanlar yer almaktadır. Üçüncü kategoride uzmanlık gerektiren işlerden temizlik gibi basit işleri içeren bir yelpazede taşeronluk ilişkisi ile çalıştırılan bulunmaktadır. Evden ya da ofisten yapılan tele çalışma da üçüncü gruba girmektedir (Watson, 1997).

Bölümlenmiş emek piyasası kuramına göre işgücü piyasası, değişik tabakalardan oluşmakta; davranış kuralları ile çalışma koşullarının farklılaştığı alt piyasalardan ve farklı süreçlerden oluşmaktadır. Bölümlenmiş emek piyasası kuramına göre emek piyasası tekdüze ve standart bir yapıya sahip değildir. Kuram birincil işgücü piyasasında sendikaya bağlı işgücü istihdam eden firmalarda çalıştırılacak işgücünün teknolojik bakımdan tanımlandığını ve işe alınacak işçilerin beceri ve eğitilebilir olmalarının dikkate alındığını ve çalışma ve ücret güvencesi sunulduğunu içermektedir. İkincil işgücü piyasasında ise birincil piyasada istihdam edilmeyen işçiler, beceri seviyelerine bakılmaksızın iş güvencesi olmadan birincil piyasaya kıyasla düşük ücretlerle istihdam edilmeye razı gelerek işgücü piyasasında yerlerini almaktadırlar. Büyük oranda kayıt dışı kesimi oluşturan ikincil işgücü piyasasında çoğunlukla kadın işgücü çalıştırılmaktadır (Benton, 1990).