ÜRETİM TEKNOLOJİLERİNİN BİLGİSAYARLAŞMASI VE SONUÇLARI

Mekatronik kavramının ilk kullanımının tarihi 1960’ların sonlarına kadar uzanmaktadır. İlk kez 1969 yılında bir Japon elektrik firması olan Yasakawa bu kavramı kullanmıştır.

Türkiye’de ise akademik kurumlarda bu alanın geçmişi 1990’ların ortalarına kadar geri götürülebilir. 1995 yılında Boğaziçi Üniversitesi’nde Mekatronik Araştırma ve Uygulama Merkezi’nin açılmasını (BU-MRA 2012) yakın zamanlarda birçok üniversitede ön lisans ve lisans bölümlerinin açılması takip etmiştir (detaylar için bkz. ÖSYM Program Klavuzu 2011).

Mekatronik, ‘endüstriyel ürün ve süreçlerin üretilmesi ve tasarlanmasında makine mühendisliğinin elektronik ve akıllı bilgisayar kontrol sistemleriyle sinerjik entegrasyonu’
olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımlamanın yapıldığı yıl (1996) daha fonksiyonel bir tanımlama Auslander ve Kempf ’ten gelmiştir. Bu bilim insanları mekatroniği, fiziksel sistemlerin çalıştırılmasına yönelik karmaşık karar verme uygulamaları biçimde tanımlamışlardır. Mekatroniğin bir yöntem olduğunu vurgulayan bir açıklama ise bu alanı, ‘elektro-mekanik üretimin en uygun biçimde tasarlanmasında kullanılan bir metot’ olarak ele almaktadır. Son olarak Bolton, mekatroniği
şu şekilde tanımlamaktadır: ‘Bir mekatronik sistemi sadece mekanik ve elektrik sistemlerin birlikteliği anlamına gelmediği gibi sadece bir kontrol sistemi olmaktan da fazlasıdır; mekatronik sistemi tüm bunların kapsamlı bir entegrasyonudur.’

Mekanik sistemler

Elektrik sistemler

Elektronik sistemler

Bilgisayar sistemleri

Enformasyon sistemleri

Kontrol

Tasarım,

süreç planlaması,

Güvenilir ve kalite odaklı üretim,

Akıllı süreç kontrolü.

Kısacası mekatronik, akıllı kendi kendini düzeltici mekanizmalar ve geri bildirim sistemleri ile sanayinin daha büyük bir üretkenlik seviyesine, daha üstün bir güvenilirliğe ve yüksek kaliteye ulaşmasına yardımcı olmaktadır.

Otomatik bulaşık ve çamaşır makineleri, CD çalar, kaydedici kamera, entegre devreler üretici sistemleri, otomotiv mekatroniği (örneğin kapıları kilitleme, çarpışmayı engelleme, ateşleme sistemi gibi), klimalarda, asansör kontrolünde, kaynaklamada ve nükleer denetlemede kullanılan robotlar mekatronik uygulamalarına örnek verilebilir (Singh ve Joshi 2006: 6).

Değişen piyasa koşulları

Ürün yelpazesinin genişliği

İyi ürün kalitesi ve uyum

Sürecin yeniden ayarlanmasının kolaylığı

Süreç kabiliyetindeki artış

Yüksek esneklik talebi

Dağıtılmış kontrol ve yerel karar verme

CAD, bilgisayar yazılım paketleriyle desteklenmiş karmaşık bilgisayar grafik tekniklerini kullanan bir tasarım süreci olarak tanımlanabilir. Bu tasarım sürecinde bilgisayarların kullanılma amacı, tasarım işindeki analitik, ergonomik ve maliyet sorunlarına yardımcı olmaktır (Alavala 2008: 4). CAD sistemleri, ürün ve parçaların tasarlanması ve geometrik olarak modellenmesinde kullanılan araçlardır. Bu kavram nesnelerin gerçek veya sanal olarak tasarlanmasında bilgisayar teknolojisinin kullanılmasını ifade eder.

CAM, üretim birimlerinin (fabrikaların) operasyonlarının planlanmasında, yönetilmesinde ve kontrol edilmesinde bilgisayarların kullanılmasını ifade eder (Elanchezhian ve diğ. 2007: 1). CAM, fiziksel modellerin üretilmesini mümkün kılan bir programlama aracıdır ve bir yazılım paketiyle tasarlanan bileşenlerin gerçek versiyonlarının üretilmesini sağlar (UHOM, 2012).

EİS, üreticilere çevresel ihtiyaçlara uyum sağlamada etkili bir biçimde yardımcı olan bir teknolojidir. EİS, birtakım bilgisayarlı dijital kontrol (CNC) makinesi araçlarına, destekleyici istasyonlara, depolama sistemlerine ve dağıtıcı bir bilgisayar sisteminden oluşan üst düzey otomatik makinelere işaret etmektedir. Bu sistemlerin esnek olarak
adlandırılma sebebi, değişimlere uydurulabilmeleridir.

Makine esnekliği

Üretim esnekliği

Karma esneklik

Ürün esnekliği

Yönlendirme esnekliği

Miktar esnekliği

Yayılma/büyüme esnekliği

Esnek uzmanlaşma kavramının tartışılmasına yol açan Sabel, bu tip firmaların yeniden ortaya çıkışını İtalya’daki bazı firmalarla tespit etmiştir. Bu işletmeler genellikle bir sanayi sitesinde yer almakta ve oldukça yoğun bir rekabet ve işbirliği ilişkisiyle birbirlerine bağlanmaktadırlar. Bu ilişkilerin sonucu ise teknolojik dinamizm ve sürekli bir ürün yeniliği olarak ortaya çıkmaktadır (aktaran Parlak, 1999: 85).Esnek uzmanlaşma yaklaşımı emek ile sermaye arasındaki ilişkilerin doğasında iyimser bir değişime işaret etmektedir.

Bu yaklaşıma yöneltilen eleştirileri birkaç noktada toplamak mümkündür (Parlak, 1999: 86-88): Esnek uzmanlaşmaya yöneltilen eleştirilerden birisi, bu tezin kitle üretimi ile zanaata dayalı üretimi yanlış olarak faklı kutuplarda göstererek her iki tarzı da basitleştirdiği ve her iki tarzdaki çeşitlilikleri daraltarak gösterdiğine yöneliktir. İkinci bir eleştiri yeni teknolojilerin esneklik dereceleri ile ilgilidir.  Üçüncü bir eleştiri, esnek uzmanlaşma tezini öne sürenlerin sıklıkla vurguladıkları ve fordizmin krizine bir açıklama olarak sundukları ‘ölçek ekonomilerinin önemlerini yitirmesi’ argümanına yönelik olmuştur.  Dördüncü bir eleştiri ise esnek uzmanlaşma tezinin teknolojiye çok fazla vurgu yaptığı ve teknolojik determinizm tuzağına girdiği yönündedir. Son bir eleştiri ise esnek uzmanlaşma tezinin piyasaların artık doyduğu ve parçalandığı yönündeki iddiasına yöneliktir.

Yalın üretim olarak adlandırılan yeni üretim ve örgütlenme paradigmasının en belirgin özellikleri, daha basık örgütsel yapı, takımlara dayalı çalışma, sürekli iyileştirme, israfın önlenmesi ve kaynakların etkin kullanımı ile tam zamanında üretime dayanan malzeme tedarikidir.

Toyota Yolu’nun on dört temel ilkesi şunlardır (Liker, 2004: 38-40):
Birinci bölüm: Uzun dönem felsefesi
1. Kısa dönemli mali hedef­ler pahasına da olsa yönetim kararlarının uzun dönemli bir felsefeye dayalı olması,
İkinci bölüm: Doğru süreç doğru sonuçlar üretir
2. Sorunları gün yüzüne çıkarmak için sürekli akış oluşturmak,
3. Fazla üretimden kaçınmak için ‘çekme dizgesi’ kullanımı,
4. İş yükünü düzlemek,
5. Kaliteye ulaşmak için sabit problemleri durdurma kültürü inşa etmek,
6. Sürekli iyileşme ve personel güçlendirilmesi için standart görev ve süreçler,
7. Hiçbir problemin gizli kalmaması için görsel kontrolün kullanılması,
8. Çalışanlarınıza ve süreçlerinize hizmet edecek, sadece güvenilir ve test edilmiş teknolojilerin kullanılması,
Üçüncü Bölüm: Çalışanlarınızı geliştirerek örgüte değer katmak
9. İşi tüm detaylarıyla anlayan, örgüt felsefesini yaşayan ve bunu diğerlerine öğreten liderler yetiştirmek,
10.Şirket felsefesini izleyen müstesna çalışanlar ve takımlar geliştirmek,
11.Gelişmelerine yardım ederek, dış ortak ve tedarikçilerinize saygılı olmak,
Dördüncü Bölüm: Köklü sorunları çözmedeki süreklilik örgütsel öğrenmeye yol açar
12.Durumu tüm boyutlarıyla anlayabilmek için gidip kendin bak (genchi genbutsu),
13.Tüm seçenekleri düşünerek bir uzlaşma içinde acele etmeden yavaşça karar ver ve alınan kararları hızlı bir biçimde uygula (nemawashi),
14.Sürekli iyileştirme (kaizen) yoluyla öğrenen bir organizasyon olmak,
Tüm bu ilkeler bir şekil üzerinde gösterildiğinde ‘Toyota Yolu’ modeli gösterilmiş olunur.

Tam zamanında üretim, ihtiyaç duyulan ürünü, en az
miktarda malzeme, ekipman, işgücü ve alan kullanarak;
ihtiyaç duyulan zamanda, ihtiyaç duyulan miktar kadar üretme tekniğidir.

Tam zamanında üretim temel amaçlarını ise şu şekilde sıralamak mümkündür (Shivanand vd. 2006: 26):
• Düşük üretim ve dağıtım maliyetleri,
• İşgücü azaltımı (hem doğrudan hem dolaylı),
• Yüksek ürün kalitesi ve daha az hata,
• Etkin bir işgücü kullanımı,
• Üretim süresini kısaltma,
• Yarı mamullere yönelik yatırımları azaltmak,
• Verimliliği arttırmak,
• Üretim için gerekli olan alanı azaltmak,
• Talebe daha hızlı bir yanıt. Müşteri taleplerine daha esnek olmak,
• Sabit maliyetleri düşürmek.

Müşteri yönelimleri
Toplam kalite kontrol
Mekatronik
Öneri sistemi
Otomasyon
İşyeri disiplini
Toplam üretken bakım

Kanban
Kalite iyileştirme
Tam zamanında üretim
Sıfır hata
Küçük grup aktiviteleri
İşçi-yönetim işbirliği
Yeni ürün gelişimi

Prekarya: Güvencesiz, keyfî şartlarda çalıştırılan, kronik
geçici işlere mahkum, bir işe sahip olmakla işsizlik arasındaki müphem alanda bulunanlar.

Yeni toplum tipine (bazı yazarlar buna yeni kapitalizm der, bkz. Sennett, 2009) işaret eden ‘akışkan modern dönem’ ise  kısa vadelere ve zayıf bağlara dayalıdır. Ömür boyu istihdam artık bir hayale dönüşmüştür (Sennett 2010; Bauman 2007: 1-24).  Akışkan modern dönem çalışanlar için bir prekarizasyon / güvencesizleştirilme sürecine işaret etmektedir. 

Gorz (2007: 266) çalışma ideolojisinin kabullerini şu şekilde sıralar: (1) Herkes ne kadar fazla çalışırsa, kendini o kadar iyi hisseder, (2) Az çalışanlar veya hiç çalışmayanlar topluma zararlıdır ve bu toplumun bir üyesi olmayı hak etmezler, (3) İyi çalışan toplumsal olarak başarılı olur, başarısız kişi ise hatayı kendinde aramalıdır. Çalışma ideolojisinin bu vaazlarının akışkan modern dönemde de devam etmekte olduğunu söylemek mümkündür.