YEMEK SOSYOLOJİSİ

Portekizliler

Portekizliler

Melezleşme

Arjun Appadurai

Christopher Columbus’un 1492 yılında Amerika kıtasına gitmesiyle ve Portekizli denizci Vasco da Gama’nın 1497’de Ümit Burnu’na giderek, Kuzey Hint Okyanusu’na doğru yol almasıyla birlikte yeni bir kültürel etkileşim alanının ortaya çıkmaya başladığı söylenir. Özellikle Vasco da Gama’nın kontrolündeki dört geminin Hindistan’ın Batı kıyısına ulaşmasından sonra baharat ticareti büyük ölçüde Avrupalıların eline geçmiş olur çünkü Portekizliler hem 1500’de güneyden Brezilya’ya ulaşır hem de aynı yüzyılda Asya’ya doğru ilerlerler. Amerika kıtasında tanıştıkları sebzeleri ve meyveleri Asya’ya taşırlar (Collingham, 2006). Portekizliler 1530’da Hindistan’ın güneyindeki Goa’yı o bölgenin başkenti yaparlar. 16. yüzyılın sonlarına doğru ise Portekiz varlığı Asya’da hissedilir hâle gelir. Vasco da Gama’nın Hindistan topraklarına ulaşmasından otuz kadar yıl sonra Goa’da Amerika kıtasından getirilmiş en az üç çeşit çili bitkisi yetiştirilmeye başlanmıştır. Kuzey Avrupa’nın çili ile tanışması ise çok daha sonra olacaktır. Hatta çili biberi o kadar Asyalılaştırılmıştır ki artık Hindistan kökenli bir bitki olduğu kanısı neredeyse hâkimdir. Bu yüzden Kuzey Avrupa’ya gelen çili Amerikan değil,
“Hindistan biberi” olarak tanıtılır (Collingham, 2006).

Portekiz sömürgeleri arasındaki yoğun alışveriş ve dolaşımı da Portekizliler sağlamıştır. Portekizliler tatlı patatesi Güney Amerika’dan Afrika’ya, oradan Avrupa’ya ve Asya’ya taşımıştır. Yerfıstığı ise
Portekizli tüccarlar tarafından Güney Amerika’dan Afrika’ya götürülmüş, oradan Afrikalı kölelerle birlikte tekrar okyanus geçip şimdilerde oldukça fazla tüketilen Kuzey Amerika’ya gitmiştir.

geleneğin icadı

Emperyalizm (yayılımcılık) bir ülkenin gücünü ve otoritesini askeri güç kullanımı veya siyasi ve ekonomik kontrol kazanarak diğer ülkeler ve halklar üzerinde genişletme politikası
veya ideolojisidir. Kültürel emperyalizm ise siyasî olarak güçlü bir ulusun kültürünü daha az güçlü bir
toplum üzerinde teşvik etme ve dayatma pratiğidir

Köri tozu

Kimçi

Emperyalizm (yayılımcılık) bir ülkenin gücünü ve otoritesini askeri güç kullanımı veya siyasi ve
ekonomik kontrol kazanarak diğer ülkeler ve halklar üzerinde genişletme politikası veya ideolojisidir. Kültürel emperyalizm ise siyasi olarak güçlü bir ulusun kültürünü daha az güçlü bir toplum üzerinde teşvik etme ve dayatma pratiğidir. Kültürel emperyalizm yerine kullanılan Amerikanlaşma ise Amerikan kültürü ve değerlerinin medya, teknoloji ve popüler kültür aracılığıyla dünyanın diğer yerlerine yayılmasıdır.

“Küresel yerelleşme” veya “küyerelleşme” (glocalization) günümüzün sosyal, politik ve ekonomik sistemlerinde hem küreselleşme hem de yerelleşme eğilimlerinin eşzamanlı oluşumudur. Küreselleşmenin tekdüzeleştirdiği, düz ve tek yönde ilerlediği (ABD’den dünyaya gibi) ve dokunduğu her yeri aynılaştırdığı argümanlarına karşı çıkmıştır. Küyerelleşmeye göre küresel ve yerel birbirini etkiler, değiştirir ve dönüştürür.

Arjun Appadurai’nin küresel kültürel akış modeli (1996): Bölgeler arasında
gerçekleşen farklı alanlardaki akışlar ve hareketler incelendiğinde küreselleşme
kavramının anlaşılabileceğini savunan modeldir. Küresel kültürel akış beş alanda
(-scapes) gerçekleşir: Etnik (insanlar), finans (para), medya (haber ve eğlence kültürü), teknoloji ve ideoloji. Etnik alanda turistler, göçmenler, sığınmacılar gibi hareketli insan grupları bulunur. Finans alanı para piyasalarına, borsalara, uluslararası hızlı para akışlarına işaret eder. Medya alanı kültürlerin medya yoluyla akışına bakar. Medyanın yarattığı semboller ve görüntülerin akışı bu alana aittir. Teknoloji alanında teknolojinin akışkanlığından, bilgiye dayalı teknolojilerden bahsedilir. İdeoloji alanı ise fikirlerin, ideolojilerin medya veya başka yollarla akışına, dolaşımına bakar.

Ian Cook ve Phil Crang (2001) yemek ve küreselleşme ilişkisini iki hareket üzerinden inceler.
Birincisini diaspora coğrafyaları olarak adlandırırlar. Bu, yemeğin insanlarla yani göçmen topluluklarla birlikte bir yerden bir yere gitmesidir. Bu, Appadurai’nin “etnik alan” dediği küresel kültürel akışa denk gelir. İnsanlar gittikleri yerlere yemeklerini de götürürler. Böylece göçmen toplumlarının yemekleri şehir kültürüne entegre olmaya başlar.

Bu durumda etnik alanın küresel akışı tek taraflı ve tek yönlü değildir elbette. Bu hareketlerden ikincisi ise tüketim coğrafyaları olarak adlandırılan, göçmenleri takip etmeden sadece
ticari bir “mal” olarak şehir hayatının parçası olan mutfak kültürleridir.

Geleneğin İcadı: Britanyalı tarihçi Eric Hobsbawm (1917-2012) endüstriyel
kapitalizmin ortaya çıkışı, sosyalizm ve milliyetçilik üzerine çalışmıştır. 1983 senesinde Terence Ranger ile derledikleri“Geleneğin İcadı” kitabı dünya akademisiiçin büyük önem taşır. Hobsbawm’a göre gelenekler çok uzun tarihsel süreçlerin belirlediği ve toplumların uzun süredir takip ettiği olgular değil, belirli toplumsal durumların sonucunda oluşmuş, çokeski gibi gözükse de çok yakın tarihe ait olgulardır. Gelenekler modern ulus inşasının aracı olur, ulusal birliği teşvik eder ve belirli ulusal kurumları ve kültürel uygulamaları meşrulaştırır. Başka bir ifadeyle, geleneğin icadı milliyetçilikler, millî birlikler ve millî kimlikler yaratır.

Ayrıca Hindistan’daki İngiliz hakimiyeti (1858-1947) yemeklerde kendini fazlasıyla
hissettirir. Örneğin, köri tozunun hikayesi İngilizlerin Hint tatlarıyla tanışmaları sırasında başlamıştır. İngilizler Hintlilerin yemeklerde kullandıkları baharat karışımlarını kendilerine
göre tek bir karışım olarak standardize ederek, kolay Hint yemeği yapmanın yolunu bulmuştur.
Hint yemeklerinde kullanılan köri tozu yirmi kadar baharatın bir araya gelmesinden oluşur.
Bu baharatlar arasında kakule, çili, tarçın, karanfil, kişniş, kimyon, çemen, rezene, kırmızı ve
karabiber, safran, susam, muskat, demirhindi, Hint safranı ve eğer iyi hazırlanmış bir karışımsa köri yaprağı bulunur. İngilizler Hint yemeklerinde kullanılan karışımı standartlaştırıp köri
tozu denilen, bugün Hint mutfağının en tipik ve en bilinen karışımını icat etmiş olurlar.

Şeker ve Güç

Ian Cook ve Phil Crang

R. N. Salaman