YEMEK SOSYOLOJİSİ

Yemek sosyolojisi gıda davranışlarımızı etkileyen sosyokültürel, politik, ekonomik ve felsefi faktörleri çalışır. Neyi, nerede, kiminle, ne zaman, nasıl ve niye yeriz sorularına yanıtlar arar.

Endüstriyel gıda üretiminden aile ve işyeri ortamına uzanan değişimler gitgide yemek konusunu daha merkezi hâle getirmiş ve buna istinaden yemek sosyolojisinde de hareketlilik 1990’larda artmıştır.

Willis (2011), Mills’den ve Giddens’den (1986) ödünç alarak sosyolojik imgelemi birbiriyle bağlı dört faktör aracılığıyla yeniden kavramsallaştırmıştır: tarihsel analiz (geçmiş olayların etkisi), kültürel analiz (kültürel değerlerin ve inançların etkisi), yapısal analiz (sosyal kurumların etkisi) ve eleştirel analiz (verilen açıklamalara şüpheyle bakar ve nasıl bunu bildiğimizi, daha başka nasıl açıklanabileceğini sorgular).

Willis (2011), Mills’den ve Giddens’den (1986) ödünç alarak sosyolojik imgelemi birbiriyle bağlı dört faktör aracılığıyla yeniden kavramsallaştırmıştır: tarihsel analiz (geçmiş olayların etkisi), kültürel analiz (kültürel değerlerin ve inançların etkisi), yapısal analiz (sosyal kurumların etkisi) ve eleştirel analiz (verilen açıklamalara şüpheyle bakar ve nasıl bunu bildiğimizi, daha başka nasıl açıklanabileceğini sorgular).

1910 gibi erken bir tarihte Alman sosyolog Georg Simmel yemeğe ilişkin yazılar yazmıştır. Aslında yemek çok bireysel bir konu olmakla birlikte dünyadaki herkes tarafından paylaşılan bir deneyimdir. Simmel’in yemeğin sosyal ilişkilerin merkezi olduğu üzerine gözlemi halen günümüzde de doğru gözükmektedir.

Yemek çalışmaları sadece basit anlamda yemeğin çalışılması anlamına gelmez zaten bunu yapan birçok alan vardır. Tarım bilimlerinin çalışmaları üretim üzerineyken beslenme bilimi tüketimden sonraki fizyolojik sürece odaklanır, biyokimya gıdanın kimyasal ve biyolojik yanını çalışır ve mutfak sanatları yemeğin hazırlanmasına odaklanır. Diğer yandan yemek çalışmaları ise tarladan sofraya kadar yemek ve insan deneyimleri arasındaki ilişkiyi çalışmaktadır (Miller ve Deutsch, 2009).

Literatürde gıda sistemleri üzerine birçok sınıflama vardır. Aşağıdaki iki örnek genel ve daha spesifik bir yaklaşımı göstermektedir. Jack Goody’nin tanımı (1982) üretim (yetiştirme), dağıtım (ayırma, depolama), hazırlama (pişirme), tüketim (yemek) ve dönüşümü (atık, temizleme) içerir.

Foodways (toplumun yemek kültürü ve tercihleri): “gıda ve yemek yemeyle ilgili aktiviteler, alışkanlıklar ve kavramsallaştırma ağı” (Long, 2015:14).

Epidemiyoloji neden yoksulların yetersiz yiyecek tükettiğini belirleyebilir (örneğingelir eksikliği, kaynakların kaliteli gıdaya erişim için yetersizliği vb.), ancak “Yoksullar neden sağlıksız yiyecekleri seviyor?” gibi bir soru sosyologlar tarafından ele alınan bir sorudur ve bu nedenle gıda araştırmalarına sosyologların katkıda bulunacakları çok şeyleri vardır (Warde, 2016).

Gıda sektörü, tüm dünyada küresel gayrisafi yurt içi hasılanın %10’una sahiptir ve milyonlarca insanı istihdam ederek dünyanın en büyük endüstrisini oluşturur.

Endüstriyel gıda üretiminden aile ve işyeri ortamına uzanan değişimler gitgide yemek konusunu daha merkezi hâle getirmiş ve buna istinaden yemek sosyolojisinde de hareketlilik 1990’larda artmıştır.

Yemek sosyolojisi gıda davranışlarımızı etkileyen sosyokültürel, politik, ekonomik ve felsefi faktörleri çalışır. Neyi, nerede, kiminle, ne zaman, nasıl ve niye yeriz sorularına yanıtlar arar.

Sosyolojik imgelem biyografi, tarih ve sosyal yapının bir kesişimidir. Sosyolojik imgelemin özü, ortak sosyal temellerle paylaşılan deneyimler yoluyla ortaya çıkar ve sosyal/kamusal, kişisel veya özel olana bağlar. Bu, davranış kalıplarının ortak sosyal temellerle paylaşılan deneyimler yoluyla ortaya çıktığı sosyal / kamusal bağlamında kişisel / özel olanı gören sosyolojik tahayyülün özüdür.

Nasıl bilebiliriz? sorusu epistemoloji ile ilgilidir.

Yemek üzerine ilk akademik çalışmalar genellikle farmakoloji, tarım, tıp ve beslenme alanlarından geliyor fakat gıdanın sosyo-kültürel boyutlarından ziyade gıda sisteminin spesifik yönlerine odaklanıyordu.

Yemeğe artan bilimsel ilgi, üretime odaklanmaktan uzaklaşmakta ve öncelikli olarak fizyolojik değil, kültürel bir tüketim olarak yemek yemeye önem verilen ve aynı zamanda kültüre ve tüketiciye (günlük yaşam) artan ilginin etrafında meydana gelmektedir. 1970’lerde meydana gelen bu “kültürel dönüş” (cultural turn) yemekle bir araştırma konusu olarak ilgilenen sosyolojinin arka planını oluşturmaktadır.

Gastro-anomi gıda tüketicisini hedef alan, birbiriyle rekabet eden ve çelişkili baskılardan ortaya çıkan kaygıları ve korkuları temsil eder (deli dana hastalığı,
koronavirüs, kuş gribi gibi). Yani aslında global endüstriyel gıda ekonomisinin yarattığı yabancılaşma duygumuzu da anlatır.

Desjeux (1993) yemek pratiklerini, biyolojiden sosyale uzanan bir aralıkta şöyle sınıflandırmıştır: En altta biyolojik (beslenme ihtiyacı), oradan mikro sosyal (bireysel ve bilinçdışının yaşandığı yer), mezo sosyal (tedarik sistemi, mikro kültürel uygulamalar ve etkileşimler gibi somut aktörler) ve son olarak makro sosyal (kültür, toplumsal cinsiyet, sosyal sınıf gibi kolektif aktörler).

Fransız antropolog Claude Lévi-Strauss’un çalışması bu grubun merkezindedir. Tıpkı dili olmayan bir toplumun olamayacağı gibi, yemek yapmayan toplum da olamaz, bu da yiyecekleri gerçekten evrensel bir insan etkinliği haline getirir der. Yemek sembolik bir araç olarak dolayısıyla bir iletişim aracı olarak tasvir edilmiştir. Lévi-Strauss’un ünlü mutfak üçgeni, tüm yiyecekleri çiğ-pişmiş-çürümüş haller olarak sınıflandırır ve pişirme süreci boyunca doğadan kültüre geçişi (başka bir ikili ilişki) gösterir.