YAŞLILARLA SOSYAL HİZMET

Günümüzde genel olarak 65 yaşın üzerindeki bireyler yaşlı olarak kabul edilmektedir.

Yaşlılık konusu ile ilgilenen gerontologlara göre bir ülkenin nüfusunun %14’ünden fazlası 65 yaş ve üzeri bireylerden oluşuyorsa o toplumlar yaşlı toplum olarak nitelendirilebilir.

Özellikle gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızının düşmesi, ortalama ömür beklentisinin artması, yaşlı nüfusun oranındaki artış, çalışan nüfusun üzerine binen ekonomik yük ve buna bağlı olarak sosyal güvenlik harcamalarındaki artış vb. sebeplerle özellikle gelişmiş ülkelerde daha sonra da gelişmekte olan ülkelerde yaşlılık bir sorun hâline gelmiştir.

Yaşlılık, genetik bir programla düzenlenmiş, organizmada yapısal ve işlevsel değişmelerin meydana gelmesi ile ölüme kadar götüren olaylar toplamıdır, denebilir.

Farklı ya da benzer gerekçelerle de olsa “Kamitok” adı verilen yaşlı insanların öldürülmesine bir çok ilkel toplumda rastlanmaktadır. Kamitok’un farklı uygulama biçimleri bulunmaktadır; diri diri gömülme, açlığa terk edilme, boğularak öldürülme veya kaba kuvvete başvurularak öldürülme gibi.

Rakamlar ve istatistikler açısından yaşlılık olayına bir de ülkemiz Türkiye açısında bakacak olursak; Türkiye gelişmiş ülkelere nispetle oldukça genç bir nüfusa sahiptir. Ülke nüfusunun %29’u 15 yaşından küçüktür. Doğurganlık oranındaki düşüş nedeniyle nüfus artış hızı yıllar itibarı ile azalmaktadır.

Türkiye’de 2013 yılı TÜİK verilerine göre ortalama yaşam beklentisi kadınlarda 79.4, erkeklerde 73.7’dir.

Toplumların yaşlılık olgusuna ve yaşlıya yaklaşımlarına baktığımızda, toplumların sahip olduğu medeniyet tasavvuru ve medeniyet seviyesinin belirleyici olduğunu söyleyebiliriz. Başka bir ifade ile yaşlılık olgusuna farklı yaklaşımların temelinde sosyokültürel sebepler vardır. Batı toplumlarının bireyci, Doğu toplumlarının da kamucu olduğu genel kabul gören bir yaklaşımdır.

Sanayi Dervimi sonrası esen değişim rüzgarları geçte olsa Türk (Türkiye) toplumunu ve Türk aile yapısını da etkilemiştir. Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de ortalama ömrün uzaması ile yaşlı nüfusta belirgin bir artış görülmektedir. Ayrıca, sanayileşme ve şehirleşmeye bağlı olarak geniş aileden çekirdek aileye dönüşme sürecine girilmesi, kırsal bölgelerden kentsel bölgelere göç, kadının çalışma hayatına girmesi, geleneksel kültür ve değerlerdeki değişmeler yaşlının aile içindeki eski rolünü yitirmesine sebep olmakta ve yaşlı olmak prestij sağlayan bir öge olmaktan çıkmaktadır. Böylece günümüz Türkiye’sinde de yaşlılık olgusu bir problem olarak görülmeye başlanmıştır.

Yaşlılığın sosyal hizmet açısından iki boyutu vardır. Birincisi; yaşlılık konusu bir akademik disiplin olarak sosyal hizmetin önemli konularından birisidir. İkincisi ise yaşlılık konusu bir mesleki çalışma alanı olarak sosyal hizmetin doğal çalışma alanıdır. Sosyal hizmet, diğer sosyal bilimler gibi konusu insan ve toplum olan bir disiplin ve bir meslektir. Akademik bir disiplin olarak pek çok bilim dalı ile ilişkilendirilebilir. Sosyal hizmet, bireyin ruh dünyası ve davranışlarını konu alması dolayısıyla psikolojinin, birey-birey ve birey-grup ilişkisini konu alması dolayısıyla sosyal psikolojinin ve grup, örgüt, toplumsal sorunlar ve toplumsal kurumları konu alması dolayısıyla da sosyolojinin kesişiminden oluşan disiplinler arası bir bilim dalı ve bir meslektir. Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere yaşlılık kavramı sosyal hizmet, sosyoloji, psikoloji, sosyal psikoloji alanları ile doğrudan ilişkilidir. Oysa kriminal psikolji, psikolojinin suç ve suçluları tespit etmek üzerine geliştirilmiş bir alt alanıdır.

Her ne kadar dünya sağlık örgütü yaşlanma ile ilgili olarak kronolojik bir ölçüt koymuş olsa da yaşlanmanın bütün insanlık için geçerli olan ortak ve objektif bir ölçütünün olduğu söylenemez. Zira yaşlanma çok boyutlu ve değişken bir süreçtir. Bu aşamada, yaşlılık, genetik bir programla düzenlenmiş, organizmada yapısal ve işlevsel değişmelerin meydana gelmesi ile ölüme kadar götüren olaylar toplamıdır, denebilir. Ancak yaşlanmanın psikolojik boyutu ağır bastığından, bir insanın kendini yaşlı gibi hissettiğinde ve yaşlı gibi davrandığında yaşlanmış olduğunu söylemek daha doğru olur.

Gerontoloji, yaşlanma sürecini, sağlık, psikoloji, sosyoloji ve ekonomi-politiğin kesiştiği noktada sistematik olarak; geriatri, medikal açıdan ve gerontososyoloji de yaşlılık dönemini sosyal, kültürel ve ekonomik boyutlarıyla inceleyen bilim dalıdır.

Yaşlılık konusu ile ilgilenen gerontologlara göre bir ülkenin nüfusunun %14’ünden fazlası 65 yaş ve üzeri bireylerden oluşuyorsa o toplumlar yaşlı toplum olarak nitelendirilebilir. Bu bağlamda 2000 yılında 6 milyar 57.3 milyon olarak tespit edilen dünya nü-fusunun %6.9’u yaşlılardan oluşurken, 2030 yılında yaklaşık 8 milyar olacak olan dünya nüfusunun 1.4 milyarının yaşlılardan oluşacağı öngörüldüğüne göre dünyamızın da yaşlanmakta olduğunu söyleyebiliriz.

Yaşlılık, yaşlanma hâlini ifade eden bir kavramdır. Yaşlanma ise kronolojik, biyolojik, ekonomik, patolojik, psikolojik ve sosyal boyutu olan süreçleri ifade eder. Kronolojik süreç herkes için geçerli olan ve doğumdan başlayarak içinde bulunan zaman kadar geçen yılların toplamını ifade eder. Biyolojik süreç zamana bağlı olarak bireyin anatomi ve fizyolojisindeki değişmeleri ifade eder. Ekonomik süreç parasal koşullardaki değişikliğin etkisi ile yaşlı kişinin yaşam tarzı-nın değişmesini ifade eder. Patolojik süreç beslenme, sağlık vb. sebeplerle bir çeşit hastalık hâlini ifade eder. Psikolojik süreç yaşa bağlı olarak bireyin davranış ve uyum yeteneğindeki değişme-leri ifade eder. Sosyal süreç zamana ve yaşa bağlı olarak bireyin sosyal davranış ve sosyal konumu-nun ve de sosyal rollerinin değişmesi anlamına gelir.

Kadim Sorun; eski bir sorun yani başlangıcının hangi zamana dayandığı bilinmeyen sorun demektir. “Kamitok” adı verilen yaşlı insanların öldürülmesine bir çok ilkel toplumda rastlanmaktadır. Kamitok’un farklı uygulama biçimleri bulunmaktadır; diri diri gömülme, açlığa terk edilme, boğularak öldürülme veya kaba kuvvete başvurularak öldürülme gibi. Örneğin, Sibirya’da yaşayan ve ilkel bir topluluk olan Çukşenler’de yaşlılar aile meclisinin kararı ya da kendi arzusu doğrultusunda bir tören ile ölümleri gerçekleşir ve bu durum ölen yaşlı için aynı zamanda bir şereftir. Yine bir Sibirya halkı olan Yakutlar’da yaşlıların ihmal edilerek ölüme terk edildikleri bilinmektedir.

Yaşlılık konusunu gerek ilkel ve modern toplumlar açısından ele aldığımızda bunun bir insanlık sorunu olduğu açıktır. Ancak toplumların yaşlılık olgusuna ve yaşlıya yaklaşımlarına baktığımızda, toplumların sahip olduğu medeniyet tasavvuru ve medeniyet seviyesinin belirleyici olduğunu söyleyebiliriz. Başka bir ifade ile yaşlılık olgusuna farklı yaklaşımların temelinde sosyokültürel sebepler vardır. Örneğin Batı toplumlarının bireyci, Doğu toplumlarının da kamucu olduğu genel kabul gören bir yaklaşımdır.

Sanayileşme ile birlikte, önce iç göç daha sonra da dış göç hareketlerinin başlaması hem göç edilen şehirlerde hem de terk edilen şehirlerde birçok yeni sosyal sorunların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu sorunların en önemlilerinden birisi de göç sebebi ile büyük ailenin parçalanmasıdır. Şehre gelen genç kuşaklar bıraktıkları yaşlı anne ve babalarını genellikle ya bir daha hiç göremiyorlar ya da uzun aralardan sonra ziyaret edebiliyorlardı/ edebiliyorlar. Geride kalan yaşlılar ise terk edilmişlik duygusu içinde hayatlarının geriye kalan kısmını kırsalda geçirmek zorunda kalıyorlardı. Batılı ülkeler ekonomik gelişmişlik düzeylerine paralel olarak sosyal güvenlik tedbirlerini devreye sokarak yaşlıların bazı problemlerine çözüm bulmaya çalışmış olmalarına rağmen, yaşlılık sorun olmaya devam etmektedir.

Bireyci olan batı toplumları, yaşlıya büyük ölçüde üreten bireyin menfaatleri açısından bakmışlardır/bakmaktadırlar. Zaten üretim gücünü kaybetmiş olan yaşlı rekabet ortamında kendiliğinden geride kalacağından ister istemez ihmale uğramış olacaktır ya da olmaktadır. Batı medeniyeti yaşlıların aleyhine olan bu anlayışı çeşitli sosyal güvenlik tedbirleri ile dengelemeye çalışmaktadır. Ancak bütün çabalarına rağmen bu konuda tamamıyla başarılı oldukları söylenemez. Bireyci toplumlar yaşlıyı sağlıklı ve de üreten bireyin ekmeğine ortak olarak görüp, yaşlıyı üreten bireye feda etme eğilimindedirler.

Yaşlılığın sosyal hizmet açısından iki boyutu vardır. Birincisi; yaşlılık konusu bir akademik disiplin olarak sosyal hizmetin önemli konularından birisidir. İkincisi ise yaşlılık konusu bir mesleki çalışma alanı olarak sosyal hizmetin doğal çalışma alanıdır.

Ülkemiz 1990’lı yıllardan sonra hızlı bir yaşlanma trendine girmişse de gerek yaşlı nüfus oranı ve gerekse ortalama yaşam beklentisi açısından Avrupa ülkelerinin çok altındadır. Türkiye’de 2013 yılı TÜİK verilerine göre ortalama yaşam beklentisi kadınlarda 79.4, erkeklerde 73.7’dir. Toplamda ise 76.3’tür. Ayrıca Türkiye’de, 65 yaş üstü kişilerin genel nüfus içindeki oranı 1935 yılında %3,9, 1990 yılında % 4,3 iken 2012 yılında % 7,51’ e yükselmiş, 2023 yılında %10, 2 (8,6 milyon), 2050 yılında %20,8 (19,5 milyon), 2075 yılında ise %27,7’ye (24,7 milyona) yükseleceği tahmin edilmektedir.