YAŞLILARDA DAVRANIŞ SORUNLARI VE UYUM

Yas bir kayba yönelik gösterilen, doğal ve evrensel bir tepkidir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Beklenen yas, kişinin kendisinde ya da yakınında beliren ölümcül bir hastalıktan, boşanma, hayat yada organ kaybı riski taşıyan önemli bir ameliyat öncesi vb. bir durumdan dolayı yas sürecinin kayıptan önce başladığı ve yas sürecini içeren yaşantının kayıptan önce gözlemlendiği yas türüne denir. Yaşlılarda sağlık sorunlarının sıkça görüldüğü, ölümcül hastalıklara yakalanma riskinin arttığı hesaba katılırsa yaşlılığın beklenen yas görülme açısından bir risk oluşturduğu söylenebilir. Bu durumda yas sürecinde gözlemlendiği daha önce belirtilen yaşantıların beklenen yas kapsamında kayıptan önce meydana gelmesi söz konusudur. Beklenen yasta kişi karşılaşacağı kayıp için önceden yas tutmaya başlar fakat bu kayıp sonrasında da yas yaşamayacağı anlamına gelmez. Doğru cevap B şıkkıdır.

Yas ritüelleri kavramı, kayıp yaşayan kişinin yas sürecinde gerçekleştirdiği ya da katıldığı, merhumu anmak adına yapılan kişisel, sosyal ya da dinî aktiviteleri ifade eden bir kavramdır. Sürdürülen bağlar kavramının ifade ettiği, merhum ile ilişkileri yeniden oluşturma süreci içinde ritüellerin de yeri vardır. Kişisel ritüeller, kaybı yaşayan kişinin merhumu anmak, hatırlamak adına kendince yaptığı aktiviteleri ifade eder. Doğru cevap D şıkkıdır.

Gecikmiş yas, tetikleyici bir unsurla birlikte nor­mal zamanından görece uzun süre sonra bir şekilde ortaya çıkan yas yaşantısıdır. Kişi ölümden kaynaklı olarak ya da olmayarak bir kayıp yaşadıktan sonra gündelik hayatına hemen dönmüş, metanetli ve hat­ta etkilenmemiş görünerek yaşamına devam etmiş, gündelik hayat içerisinde işlerini yerine koymuş gö­rünmektedir. Fakat yaşamadığı, fırsat bulamadığı ya da ortaya çıkmasına izin vermediği duygular bir şe­kilde zihnini meşgul etmeye devam eder. Kişi bunun farkında olmayabilir. Zaman içinde herhangi bir te­tikleyici unsurun varlığıyla birlikte (örneğin tanıma­dığı ama kendi kayıp yaşantısına benzer bir kayba tanıklık etmek) ortaya aniden çıkar ve normal yas tepkilerine benzer tepkilerle kendinî gösterir. Fakat olması gerektiğinden çok farklı bir zamanda ortaya çıkan bu tepkiler çevre ile etkileşimde anlaşılmama­ya sebebiyet verebilir. Kişi bazı durumlarda kendisi de ne olup bittiğini keşfedebilmek için çaba harcaya­bilir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Kübler-Ross’un (1970) beş aşamalı yas modeli, bir yakının ölüm yoluyla kaybedilmesinin ardından yaşanan süreci beş aşamaya ayırır ve bu aşamaların özelliklerini tanımlar. Bu süreç sırasıyla inkâr (denial), kızgınlık (anger), pazarlık (bargaining), depresyon (depression) ve kabullenme (acceptance) aşamalarını içerir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Kübler-Ross’un (1970) beş aşamalı yas modeline göre, bir yakının ölüm yoluyla kaybedilmesinin ardından yaşanan süreç sırasıyla inkâr (denial), kızgınlık (anger), pazarlık (bargaining), depresyon (depression) ve kabullenme (acceptance) aşamalarını içerir. öncelikle ölüm haberini alan kişi büyük bir şok yaşar. Duyduğu haberi kabullenmez, tamamıyla inkâr eder. İkinci aşama olan kızgınlık aşaması, öfke ve kızgınlık duygularının ön planda olduğu bir dönemi ifade eder. Bu duyguların yoğunlukla hissedilmesinin sebebi, artık gerçekle kaçınılmaz olarak yüzleşilmesi ve bu durumda ‘neden ben’ sorusunun gündeme gelmesidir. O kadar insan içinde böyle bir şeyin neden kendi başına geldiğini sorgulamak kızgınlık ve öfke duygularının tetiklenmesine yol açar. Bu duygular aynı zamanda ikincil olarak isyan, kin, intikam gibi olumsuz duyguları da tetikler. Bu olumsuz duyguların kime ya da neye yönlendirildiği durumdan duruma değişiklik gösterebilir. Kişi bu öfkeyi kendine, ölen kişiye, olumsuzlukların nedeni olarak gördüğü çevredeki başkalarına yöneltebilir. İsyankar, öfke içerikli duyguların birşeyi değiştirmediği görüldüğünde çaresizlik duyguları kişiyi doğru tanımlayan bir duygu hâline dönüşür. Bu üçünü evreye pazarlık aşaması adı verilir. Kayıpla yüzleşilip çaresizlik duygusunun bir şeyi değiştirmediği görüldüğünde bir boşluk duygusu oluşur. Bu duygu ile birlikte gelen aşama çökkünlük olarak da adlandırabileceğimiz depresyon aşamasıdır. Bu aşamada depresyonun tipik özelliğini yansıtan boşluk, umutsuzluk ve belki de suçluluk duyguları ön plana çıkar. Son aşama olan kabullenme evresinde artık gündelik hayata daha yakın, yaşama devam etmeye daha istekli hâle gelinir. Kişi artık yakınının ölüm ile kaybının tamamen kabul edildiği bir noktadadır. Gündelik yaşam gereklerine artık tamamen adapte olunmuştur. Kişi ölümün üzerinden kendine felsefi olarak da bir yaşam dersi çıkarmıştır. Kendi yaşamına büyük resmi görme anlamında baktığında bu çıkarımlarının, vardığı sonuçların etkilerini kendinde gözlemleyebilir. Bu noktaya gelmek için belli bir zamanın geçmesi gerektiği açıktır. Kolay yaşanıp gelinen bir nokta olmadığından yaşama dair yeni bir bakış açısını kalıcı olarak sağlayabilecek derecede derin izler ya da etkiler bırakma gücüne sahiptir. İnsanoğlunun adaptasyon yeteneğinin de katkısıyla, kişi yeni yaşama adapte olacak kaynakları kendince sağlayabilir. Fakat bu, sürecin desteksiz, kendi hâline bırakılması gereken, olumsuz sonuçları olmayan bir süreç olduğu anlamına gelmez. Doğru cevap D şıkkıdır.

Travmatik yas, kaybın aniden ve beklenmedik şekilde yaşanması, korkunç bir şekilde meydana gelmesi ve buna tanıklık etmek gibi yaşantılar olduğunda ortaya çıkabilecek bir durumdur. Buna tipik olarak bir kaza sonucu meydana gelen ölümler, trafik kazaları, cinayetler, terör olayları, afetler örnek verilebilir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Worden bu modelde bir yakının kaybı sonrası yaşama uyum sürecinde dört farklı ödevden/görevden söz eder. Bunlar,

Sürdürülen bağlar kavramı ‘kayıp yaşayan bireyin, ölen yakınıyla bağlarının aslında kopmadığını, kayıptan sonra da devam ettiğini ifade eder’. Kayıp yaşayan bireyin ölen kişi ile bağları doğal olarak eskisi gibi olmayacaktır. Yani merhum hayattayken onunla birlikte geçirilen günlük yaşamdaki diyaloglar, aradaki bağ, ilişkinin bir bütün olarak doğası artık gündemde değildir. Kaybı yaşayan kişi ancak bunu hafızasında yaşatır ve hatta bu hatırlananlar zamanla azalır. Yine de yaşanılanlar kaybı yaşayan kişinin hayatında yer eder ve ona bir şekilde katkıda bulunur. Doğru cevap D şıkkıdır.

Karmaşık yas, 1 yıldan daha uzun bir süre yas belirtilerinin ciddi şekilde seyretmesi ve aslında uzun bir yolculuk olan bu sürecin başlangıcında takılıp kalmakla ilişkilendirilebilir bir durumdur. Kayıp yaşayan kişi 1 yıldan uzun bir süre yoğun şekilde rahatsız edici düşünceler, derin bir duygusal acı, yoğun bir hasret, yoğun şekilde yalnızlık ve boşluk hissi, merhumu hatırlatacak şeylerden özellikle kaçınma, kaybın etkisi ile yaşanan uyku düzensizliği ve diğer uyku problemleri, hayata, günlük aktivitelere, önceden sevilen şeylere karşı gösterilen ilgisizlik gibi yaşantılar yaşıyorsa karmaşık yas yaşıyor olma anlamında ciddi risk altında sayılabilir. Doğru cevap C şıkkıdır.