YAŞLILARDA DAVRANIŞ SORUNLARI VE UYUM

Yas türleri arasında normal yas, karmaşık yas, travmatik yas, beklenen yas, bilinmeyen (gizli) yas ve gecikmiş yas bulunur. "İnkar edilen yas" diye bir yas türü yer almamaktadır.

Beklenen yas, kişinin kendisinde ya da yakınında beliren ölümcül bir hastalıktan, boşanma, hayat ya da organ kaybı riski taşıyan önemli bir ameliyat öncesi vb. bir durumdan dolayı yas sürecinin kayıptan önce başladığı ve yas sürecini içeren yaşantının kayıptan önce gözlemlendiği yas türüne denir.

Yas belli  kavramları ve türleri içermektedir. Bu kavramlar
sürdürülen bağlar ve ritüellerdir. Yasın türleri olarak
normal yas, karmaşık yas, travmatik yas, beklenen yas,

bilinmeyen (gizli) yas ve gecikmiş yas açıklanmaktadır. Buna göre cevap E seçeneği 6 dır.

Dörtlü Yas Görevleri Modeli bağlamında sürdürülen
bağlar kavramı önem taşır. Çünkü bu kuram
kayıp sonrası uyumu bu kavrama dayalı olarak
açıklar. Sürdürülen bağlar kavramı ‘kayıp yaşayan
bireyin, ölen yakınıyla bağlarının aslında kopmadığını,
kayıptan sonra da devam ettiğini ifade eder. Doğru cevap C seçeneğidir.

Yas, bir kayba yönelik gösterilen, doğal, evrensel bir tepkidir. Bu doğal tepki içinde pek çok ögeyi barındırır. Örneğin, kişide konsantrasyon kaybı ve yeni durumlara adapte olmada güçlük, uykusuzluk ya da uyku düzenindeki değişimler, iştahsızlık ya da yeme alışkanlıklarındaki değişimler, uyuşukluk hissi gibi duygu ve davranış değişimleri ile seyreden dalgalı bir dönemi ifade eder. Yani kaybın ardından olağanın dışında psikolojik bir süreç yaşanır. Bu süreç, her bir birey için aynı şekilde seyretmese de kişiyi zorlayan normal gündelik hayata adapte olmasını güçleştiren bir niteliğe sahiptir. D seçeneğinde yer alan "entellektüel gelişim" bu dönemde görülmesi beklenen bir tepki değildir.

Kübler-Ross’un
(1970) önerdiği beş aşamalı yas süreci, 
Worden (2001) tarafından önerilen de dörtlü yas görevleri bulunmaktadır. Cevap D seçeneğidir.

Karmaşık yas, 1 yıldan daha uzun bir süre yas
belirtilerinin ciddi şekilde seyretmesi ve aslında uzun
bir yolculuk olan bu sürecin başlangıcında takılıp
kalmakla ilişkilendirilebilir bir durumdur. Bu nedenle doğru cevap A seçeneğidir.

Kübler-Ross’un (1970) beş aşamalı yas modeli, bir yakının ölüm yoluyla kaybedilmesinin ardından yaşanan süreci beş aşamaya ayırır ve bu aşamaların özelliklerini tanımlar. Bu süreç sırasıyla inkâr (denial), kızgınlık (anger), pazarlık (bargaining), depresyon (depression) ve kabullenme (acceptance) aşamalarını içerir.

A seçeneği dışındaki seçeneklerde Dörtlü Yas Görevleri Modeli ile ilgili olarak yanlış bilgiler verilmiştir. Dörtlü Yas Görevleri Modeli, Kübler-Ross’un beş aşamalı yas modeline oranla farklı özellikler taşır. İkisi arasındaki en önemli fark, Dörtlü Yas Görevleri Modeli’nin kayıp yaşayan bireyi yas sürecini etkileyen bir nitelikte görmesidir. Yani yaptıkları ve yapmadıklarıyla kaybı yaşayan birey bu süreci etkiler ve değiştirebilir.

Yas yaşantısını açıklayan bilim insanları bu konuda farklı fikirler ortaya atmışlardır. Genel anlamda görülen bazı ortak etkenlerin ifade edildiğidir. Örneğin, Raphael, Minkov ve Dobson (2001) bazı kişisel ve sosyal etkenlerden söz eder. Bunlar kaybedilen kişi ile sahip olunan ilişkinin doğası, travma, önemli yaşam olayları ve kayıp ile ilgili kişisel baş etme tarzı, geçmişte yaşanan kayıplar ve son olarak da kişinin sosyal destek ağı olarak belirtilmektedir. Bu etkenlere ek olarak cinsiyet, kayıptan bu yana geçen zaman ve ölüm şeklinin de yas yaşantısının nasıl yaşanacağını belirleyici faktörlerden olduğu bazı araştırmacılar tarafından ifade edilmiştir. Bu etkenler arasında toplumsal statü yer almaz.

Yas sürecinde kayıptan sonra geçen süre ile ilgili olarak I numara dışındaki ifadelerde verilen bilgilerin hepsi doğrudur, ancak ortalama olarak normal bir yas süreci 1-1.5 yılı ve bazen 2 yılı bulabilmektedir. Yani en az 2 yıl değildir. Bu ifadeyi içermeyen D seçeneği doğrudur.

Kayıptan sonra yaşlının kaybı ile ilgili yaşantısından şikayet etmesi, söylenmesi durumu karşılaşılabilecek durumlardandır. Bu durumlarda şikayet etmesini bırakmasını söylemek, onu avutmaya çalışmak, ‘bırak, takma kafana’, ‘ölenle ölünmez’, ‘kadere boyun eğmek gerekir’ gibi ifadelerle önerilerde bulunmak işe yarar olmayacaktır. Kişiyi dinlemek ve hiçbir şey söylememek bile çoğu zaman bu avutucu tarzdaki cümleleri kurmaktan daha anlamlı olacak, en azından yaralayıcı olmayacaktır.

Travmatik yas, kaybın aniden ve beklenmedik
şekilde yaşanması, korkunç bir şekilde meydana gelmesi
ve buna tanıklık etmek gibi yaşantılar olduğunda
ortaya çıkabilecek bir durumdur. Buna tipik olarak
bir kaza sonucu meydana gelen ölümler, trafik kazaları,
cinayetler, terör olayları, afetler örnek verilebilir.Beklenen yas, kişinin kendisinde ya da yakınında
beliren ölümcül bir hastalıktan, boşanma, hayat
yada organ kaybı riski taşıyan önemli bir ameliyat
öncesi vb. bir durumdan dolayı yas sürecinin kayıptan
önce başladığı ve yas sürecini içeren yaşantının
kayıptan önce gözlemlendiği yas türüne denir. C seçeneği beklenen yasa örnek olduğu için cevap C dir.

Birçok hasta ve bakım hizmeti verilen yaşlıda olduğu gibi palyatif bakım verilen hastalarla da iletişimin temel ilkelerini kullanmanın önemi yadsınamaz. Bunlar arasında diyaloğa girişilen kişi ile göz teması kurmak, karşıdakinin sözünü kesmeden dinlemek, ben dilini kullanmak, kendini ifade ederken duygu kelimelerine ve ifadelerine yer vermek gibi temel iletişim unsurları yer alır. Ayrıca bakım hizmeti veren kişi yaşlı ile iletişim kurmak için gönüllü, istekli ve sabırlı olmalı, yalnızca yaşlı istediği durumlarda söze girerek kendini ifade etmesine yardımcı olmalıdır. Bireyin acısını yaşamasına izin vermek ve bu doğrultuda iletişim kurmak da yine dikkat edilmesi gereken iletişim becerileri arasındadır. Bu nedenle doğru yant C dir.

Bir ölüm haberi vermek kolay değildir. Acı bir haber nasıl verilebilir konusunda önceden düşünülmüş olması gerekir. Ölen kişinin yakınlarına ya da yaşlının kendisine bu haberi iletirken haberin verildiği kişinin eğer biliniyorsa sağlık durumunun bilincinde olmak gerekir. Örneğin tansiyon gibi ani sonuçları olabilecek hastalıklarda hastanın ilacını almış olduğunu önceden kontrol etmek faydalı olabilir. Bunun gibi olasılıkları pratik olarak yerine getirdikten sonra ölüm haberinin dolaylı yolları kullanmadan mümkün olduğunca direkt bir şekilde söylenmesi tercihen daha uygundur. Fakat bu haberin verildiği kişiden kişiye değişebilir, bu nedenle bu farklılığı göz önünde bulundurmakta fayda vardır. Çok önemli olabilecek bir diğer nokta, haberin verildiği ortamın sakin, tercihen izole ve nezih bir yer olmasına dikkat edilmesidir. Koridorda ayak üstü, sıradan ve önemsiz bir haberi veriyormuş gibi bir rol içinde olmak karşıdaki kişi ya da kişilerce yaralayıcı olarak algılanabilir. Özel, başka insanların ve gürültünün olmadığı bir ortam tercih edilmeli ve eğer biliniyorsa yakınlar ölüm sebebi ile ilgili teknik detayları iletecek kişilere yönlendirilmelidir. Net olmayan bilgilerin verilmesi ortadaki belirsizliği ve dolayısıyla şok, öfke ve gerginlik durumunu tetikleyici bir niteliğe sahip olacaktır. Bu nedenle bundan uzak durulmalıdır.

Kayıp öğeleri, duygusal, bilişsel,
davranışsal ve fizyolojik boyutları içeren tepkilerdir.
Duygusal boyutu içeren tepkiler derin üzüntü/keder,
kıskançlık, korku, utanç, rahatlama, güçsüzlük ve
uyuşukluk hissi, hayal kırıklığı, kaygı, kızgınlık, şok,
hasret/özlem, çaresizlik, özgürlük, düşmanca duygular
ve yalnızlık olabilmektedir. Fizyolojik öğeler arasında ise uyku ve iştah problemleri,
bitkinlik, sosyal geri çekilme, huzursuzluk,
ağlama ve kaybedilen yakının görüldüğü kabuslar yer
alabilir. Bu yüzden cevap D seçeneğidir.

Kübler-Ross’un (1970) beş aşamalı yas modeli,
bir yakının ölüm yoluyla kaybedilmesinin ardından
yaşanan süreci beş aşamaya ayırır ve bu aşamaların
özelliklerini tanımlar. Bu süreç sırasıyla inkâr
(denial), kızgınlık (anger), pazarlık (bargaining),
depresyon (depression) ve kabullenme (acceptance)
aşamalarını içerir.Buna göre üçüncü aşama pazarlık yani C seçeneğidir.

Yas sürecini açıklayan bir başka model de Worden
(2001) tarafından geliştirilmiş olan KüblerRoss’un
modelinde olduğu gibi aşamalardan çok,
kayba uğrayan kişi tarafından tamamlanması gereken
temel ödevleri tanımlayan bir modeldir. Worden
bu modelde bir yakının kaybı sonrası yaşama
uyum sürecinde dört farklı ödevden/görevden söz
eder. Doğru cevap C seçeneğidir.

Dörtlü Yas Görevleri Modeli, Kübler-Ross’un beş aşamalı yas modeline oranla farklı özellikler taşır. İkisi arasındaki en önemli fark, Dörtlü Yas Görevleri Modeli’nin kayıp yaşayan bireyi yas sürecini etkileyen bir nitelikte görmesidir.Kayıp gerçeğini kabul etmek,Kaybın acısıyla çalışmak, . Kaybedilenin olmadığı bir çevreye uyum sağlamak, Kaybedileni duygusal olarak farklı bir yere yerleştirmek ve hayata devam etmek ise Wordenİn modelinde belirttiği dört  farklı görevdir. Bu yüzden cevap E seçeneğidir.

Göz teması kurmakyardım hizmeti sağlayanların gözönünde bulundurması gereken ilk ve belki de en temel ilkelerden biridir.Yaşlılarla iletişimde bakım çalışanlarının dikkat etmeleri gereken bir diğer husus, yaşlıyı tümüyle anlayarak dinlemek olmalıdır. Yas ile ilgili bir başka önemli özellik, yasın türlerinin olduğunu bilmektir. Yas ile ilgili bir başka önemli nokta da yas yaşantısının yalnızca ölüm ile ilgili bir kavram olmadığını bilmektir . Oysa B seçeneğinde bunun tam tersi söylendiği için cevap B seçeneğidir.