YAŞLILARDA DAVRANIŞ SORUNLARI VE UYUM

Biliş organizmanın çevresindeki dünya hakkında bilgi edinme ve bu bilgileri dünyayı anlama, problem çözme doğrultusunda kullanma süreci veya süreçleri olarak tanımlanmaktadır (Budak, 2000). Biliş, insan beyninin düşünme, anlama, konuşma, yorumlama, hesaplama, tasarlama, planlama, problem çözme, bellek, algılama, muhakeme vb. gibi yüksek zihinsel işlevleri için kullanılan ortak, genel addır (Budak, 2000).

Takip eden bölümde bilişsel mekanikleri ve bilişsel pragmatiklerin alt bileşenleri olan işlem hızı, dikkat, bellek ve karar verme tanımlanmış ve yaşlanma ile ilişkileri incelenmiştir.

Bilişsel mekaniklerin temel bileşenleri; (a) duyusal girdiler, (b) görsel ve motor bellek, (c) karşılaştırma, (d) ayırt etme ve (e) sınıflandırmadır.

Seçici dikkat birden fazla uyaranın bulunduğu ortamlarda kişinin dikkatini sadece önemli gördüğü uyarıcılar üzerine toplama ve diğer uyarıcıları yok sayma yetisi olarak tanımlanmasıdır.

Epizodik Bellek: Episodik bellek yaşam olaylarının nerede ve ne zaman olduğuyla ilgili bilginin korunması olarak tanımlanmaktadır.

Çalışma Belleği ve Algısal Hız: İleri yaştaki yetişkinlerin bellekleri ile ilişkili olan diğer iki bileşen çalışma belleği ve algısal hızdır. Bu iki kavram genel olarak bilişsel kaynaklar arasında sayılmaktadır (Santrock, 2012). Çalışma belleği; bilişin bilgi işlerken etkin bir şekilde kullandığı bellektir. Bu nedenle çalışma belleği zihinsel bir iş tezgâhı olarak canlandırılabilir. Çalışma belleği orta yetişkinlikten itibaren düşmeye başlar ve ileri yaştaki yetişkinlikte de düşmeye devam eder.

Depresyon bazı bireylerin yaşamları boyunca birden fazla deneyimlediği bir duygu durumudur. Günlük yaşam içerisinde yaşadığımız sorunlarla da yoğun ilişkisi olan bu duygu durumu bireyin yaşamını etkileme derecesine bağlı olarak derecelendirilmektedir. Depresyon içerisinde yaşlı yetişkinlerin yaşamını en fazla ve en yoğun şekilde etkileyeni ise majör depresyondur. Majör depresyon bireyin yoğun olarak mutsuz, moralsiz, kendini suçlayıcı ve aşağılayıcı ve beklentilerinin çok azaldığı bir duygu durum olarak tanımlanabilir.

Demans, kronik ve genellikle ilerleyici olarak bellek ve zihinsel kapasitenin azalması ile bilişsel işlevlerden en az ikisinde bozukluğun olması durumudur (Akyar, 2011). Diğer bir deyişle, demans birçok nörofizyolojik bozuklukla ilişkili olarak ortaya çıkabilen bir zihinsel problem durumudur. Demans temel bilişsel süreçlerin/işlevlerin bozulması durumudur. Demansa sahip olan yaşlı yetişkinler özellikle yakın çevresindeki insanları tanıma ve kendilerine bakma becerilerini kısa sürede kaybederler.

Bilişsel işlevler/süreçlere daha fazla katılmanın Alzheimer rahatsızlığına yakalanma riskini azalttığına dair araştırma bulguları da söz konusudur. Özellikle kitap okumanın bilişsel işlevlerde meydana gelen olumsuz değişimlere karşı önemli bir tampon görevi gördüğü bilinmektedir. Benzer şekilde bilişsel ve sosyal etkinliklere katılmanın bellek kaybını önemli derecede geciktirdiğini görülmektedir. Bunun yanı sıra Park ve Retuer-Lorenz, (2010) bilişsel işlevlerde/süreçlerde kayıp yaşayan yaşlı yetişkinlerin kayıp yaşadıkları alanla ilgili olarak eğitim almalarının bu becerilerde ilerleme kayıt ettiklerini ifade etmişlerdir (akt. Santrock, 2012). Bilişsel işlevlerin/ süreçlerin desteklenmesinde bölünmüş dikkat gerektiren bilgisayar oyunları gibi bilişsel etkinliklerin bilişsel işlevleri geliştirdikleri görülmektedir.

Alzheimer hastalığı, demansın bir türüdür ve bellekte, muhakeme yeteneğinde, dilde ve fiziksel işlevlerde giderek artan bir şekilde kendini gösteren, geri dönüşü olmayan bir beyin rahatsızlığıdır (Santrock, 2012). Alzheimer hastalığı özellikle bellekle ilişkili beyin kimyasını olumsuz etkilemekte aynı zamanda beyin erimekte ve kaybolmaktadır (Santrock, 2012). Hastalığın nedenleri tam olarak bilinmese de yaş, genetik yatkınlık, yaşam biçimi ve çevresel bazı etkilerin önemli değişkenler olduğu düşünülmektedir.

Bilişsel mekaniklerin temel bileşenleri; (a) duyusal girdiler, (b) görsel ve motor bellek, (c) karşılaştırma, (d) ayırt etme ve (e) sınıflandırmadır. Bilişin bu bileşenlerinin en temel gücü hız ve doğruluktan gelir. Hız ve doğruluğun verimliliği ise yaş ile azalma eğilimindedir. Bilişsel pragmatikler ise kültür ve özelde de eğitim bağımlıdır. Bu nedenle bilişsel pragmatikler yaşlanma devam etse de gelişmeye devam eder. Yaşlanan birey içinde bulunduğu dünya ve çevre ile etkileşimini kesmez, değişime, öğrenmeye ve heyecan duymaya devam ederse bilişsel pragmatiklerin gelişimsel süreci devam eder. Okuma ve yazma becerileri, dil ve dilin kavranması, eğitimsel beceriler, profesyonel beceriler, problemlerin ve yaşamın üstesinden gelmemize yardımcı olan benlik ve yaşam becerileri bilişsel pragmatiklerin temel bileşenlerini oluşturmaktadır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Bölünmüş dikkat, aynı zaman­da birden fazla etkinliğe konsantre olabilmek olarak tanımlanabilir. Bölünmüş dikkat gösterilmesi gereken etkinliklerin zorluk düzeyi ile­ri yaştaki yetişkinler ile genç yetişkinler arasındaki farkın düzeyinde belirleyicidir. Diğer bir deyişle ileri yaştaki yetişkinler kolay olan iki etkinliğe bölünmüş dikkat göstermede zorlanmaz iken zor olan iki et­kinliğe bölünmüş dikkat göstermede genç yetişkinlere göre daha başarısız oldukları gözlemlenmiştir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Emine teyzenin marketten alacaklarını unutması açık bellek işlevinin azalmasına, torunundan öğrendiği sanal alışveriş fikrini bilgi kaynağının torunu olduğunu unutup torununa yeni bir bilgi olarak sunması kaynak belleğindeki zayıflamaya işarettir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Depresyon, demans, çoklu damar yetmezliğine bağlı demans (inme), Alzheimer hastalığı, Parkinson hastalığı ya yaşlanma ile görülme sıklığı artan hastalıklardandır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Yaşlı yetişkinlerin bilişsel süreçlerinin/işlevlerinin devam etmesinde ya da gelişmesine katkıda bulunan etkinlikler gerçekleştirmeleri yaşla ortaya çıkan atro­fi etkisinin azalmasına katkı sağladığı bilinmektedir. Bu etkinlikler içerisinde en yaygın olarak bilinenler kitap okumak, bulmaca çözmek, eğitim hayatına de­vam etmek ve sosyal etkinliklere katılmaktır. Doğru cevap E seçeneğidir.

Spor, sağlıklı bir diyet, kilo kontrolü, sosyal ve zihinsel etkinlikler ile geçirilen yoğun bir yaşamın Alzheimer hastalığına yakalanma riskini azalttığı bilinmektedir. Aynı zamanda sigara içmek, aşırı kilolu olmak, yüksek kolesterol ve yağ oranlarının Alzheimer riskini arttırdığı ifade edilmektedir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Kaslarda istemsiz titreme, hareketlerin yavaşlaması ve kısmi yüz felçleri ile kendini gösteren Parkinson hastalığı nörofizyolojik bir bozukluktur. Doğru cevap A seçeneğidir.

İleri yaştaki yetişkinlerin anlamsal bellek konusunda yaşadıkları sıkıntıyı en iyi açıklayan durum “dilimin ucunda ama” tepkisidir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Biliş, insan beyninin düşünme, anlama, konuşma, yorumlama, hesaplama, tasarlama, planlama, problem çözme, bellek, algılama, muhakeme vb. gibi yüksek zihinsel işlevleri için kullanılan ortak, genel addır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Bilişsel mekaniklerin temel bileşenleri; (a) duyusal girdiler, (b) görsel ve motor bellek, (c) karşılaştırma, (d) ayırt etme ve (e) sınıflandırmadır. Bilişin bu bileşenlerinin en temel gücü hız ve doğruluktan gelir. Hız ve doğruluğun verimliliği ise yaş ile azalma eğilimindedir. Bilişsel pragmatikler ise kültür ve özelde de eğitim bağımlıdır. Bu nedenle bilişsel pragmatikler yaşlanma devam etse de gelişmeye devam eder. Yaşlanan birey içinde bulunduğu dünya ve çevre ile etkileşimini kesmez, değişime, öğrenmeye ve heyecan duymaya devam ederse bilişsel pragmatiklerin gelişimsel süreci devam eder. Okuma ve yazma becerileri, dil ve dilin kavranması, eğitimsel beceriler, profesyonel beceriler, problemlerin ve yaşamın üstesinden gelmemize yardımcı olan benlik ve yaşam becerileri bilişsel pragmatiklerin temel bileşenlerini oluşturmaktadır. Doğru cevap C seçeneğidir.