Yaşlılıkta Sıklıkla Karşılaşılan Psikolojik Rahatsızlıkların Yarattığı Uyum Zorlukları

Bununla birlikte anormal kav- ramını belirleyen bazı ölçütler söz konusudur. Aşağıda bu ölçütlerden kısaca söz edilmektedir.

1. İstatistiksel Seyreklik

2. Normların İhlal Edilmesi

3. Kişisel Rahatsızlık Hissetme

4. Yeti Yitimi ya da İşlev Bozulması

5. Beklenmedik Olma

Beklenmedik Olma: Uyaran ve ortaya çıkan davranış ile belirti arasında bir uyumsuzluk söz konusudur. Örneğin hayatında herhangi bir sorunu olmamasına rağmen bireyin her an kötü bir şey yaşayacağına ilişkin yoğun düşünceleri olabilir. Burada kaygı beklenmediktir ve var olan durumla oransızdır.

Klasik anlayışa göre psikolojik sağlık; ruhsal bozukluğun olmayışı ve normal (psiko-sosyal açıdan normal olma, sağlıklı olmakla eş anlamlı kullanılır) olanla ilişkili olan şeklinde tanımlanmaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde ruh sağlığı uzmanlarının hastalarına/danışanlarına kazandırmayı istedikleri değerlerden yola çıkarak bir psikolojik sağlık ölçütleri listesi oluşturulmuştur. Buna göre psikolojik sağlık ölçütleri olarak; özgür bir birey olma, kimlik duygusuna sahip olma, kendini değerli hissetme, kişiler arası iletişim becerisi, duyarlılık, öz bakım ve güven becerisi, aile, evlilik gibi toplumsal ilişkiye katılma, değerler ve anlamlara sahip olma, öz güven ve dürüst olma, oto kontrol ve kişisel sorumluluk gibi değerler tespit edilmiştir

Distimi, en az iki yıl süren kronik bir depresyondur. Distimi tanısı alan hastalar depresyon belirtilerini taşırlar fakat daha hafif şiddettedir: iştah azalması, uykusuzluk, enerji az- lığı, kendine güvenin azalması, dikkat ve konsantrasyon güçlüğü, umutsuzluk gibi.

Deliryum; hızlı başlayan, dalgalı seyir gösteren, çok farklı nedenlerden dolayı ortaya çıkan, bilinç, algılama, düşünce, uyku-uyanıklık döngüsü değişimlerinin eşlik et-tiği bir klinik sendromdur. Nöropsikiyatrik anormalliklerle ortaya çıkar ve yaşlılarda sık görülür. Deliryumda bilinç bulanıklığı, dikkati toplama ve devam ettirme bozukluğu, bulunduğu yeri, zamanı ve kişileri bilememe durumu, hayaller görme, bilinç düzeyinde dalgalanma, konuşma bozukluğu, ellerde titreme, istemsiz hareketler, hareket etme kusuru şeklinde durumlar gözlemlenir.

Yaşlılıkta sıklıkla karşımıza çıkan ruhsal rahatsızlıklardan biri de anksiyete bozukluklarıdır (Panik bozukluk, Yaygın anksiyete (kaygı, bunaltı) bozukluğu, Fobiler, Obsesif kompülsif bozukluk, Travma sonrası stres bozukluğu).

Schaub ve Linden’e (2000) göre, anksiyete bozuklukları biliş- sel ve bedensel belirtilerle kendini gösterir. Bilişsel belirtiler arasında disfori, kötü bir şey olacak beklentisi, irritabilite (hafif uyarılara karşı şiddetli/aşırı cevap verme), çabuk öfkelenme, huzursuzluk hissi, de- netimini yitirme veya çıldırma korkusu, bedensel belirtiler arasında çarpıntı, terleme, nefes darlığı, yerinde duramama, göğüs ağrısı, bulantı, baş dön- mesi ve fenalaşma hissi, uyuşukluk-karıncalanma duyumları sayılabilir.

Schaub ve Linden’e (2000) göre, anksiyete bozuklukları biliş- sel ve bedensel belirtilerle kendini gösterir. Bilişsel belirtiler arasında disfori (depresif duygudurum, keyifsizlik durumu), kötü bir şey olacak beklentisi, irritabilite (hafif uyarılara karşı şiddetli/aşırı cevap verme), çabuk öfkelenme, huzursuzluk hissi, denetimini yitirme veya çıldırma korkusu, bedensel belirtiler arasında çarpıntı, terleme, nefes darlığı, yerinde duramama, göğüs ağrısı, bulantı, baş dön- mesi ve fenalaşma hissi, uyuşukluk-karıncalanma duyumları sayılabilir.

Psikotik bozukluklarda görülen temel iki belirti sanrı ve varsanılardır.

Sanrı (hezeyan) gerçeğe uymayan, mantıklı düşünce ile değiştirilemeyen ve o kültürde paylaşılmayan inanışlar demektir.

Varsanı (halüsinasyon) ise bir uyaran bulunmadığı hâlde algılama olmasıdır. Beş duyuya ilişkin varsanılar olabilir ancak en sık görme ve işitme varsanıları görülür.

Uyku apne sendromu, huzursuz bacak sendromu, periyodik bacak hareketleri, REM (Hızlı Göz Hareketi) uykusu davranış bozukluğu gibi birincil uyku bozukluklarının sıklığı yaşlılarda artar.

Demans, birden fazla bilişsel işlev alanında, kişinin günlük yaşamını etkileyecek, sosyal ve mesleki işlevsellikte bozulmaya neden olacak ilerleyici yıkımla karakterize bir sendromdur. Demans tek bir hastalığı değil, hastalıklar topluluğunu ifade eden bir şemsiye terimdir. İlerleyen yaşlarla birlikte demans send- romlarının görülme sıklığı artar. Demansın başlangıç semptomları yavaş bir şekilde bellek kaybı, yeni problemlere uyum ve bunları çözmede zorluk, çevreden gelen uyaranlara alışıldıktan daha geç cevap verme şeklinde özetlenebilir. Bunun yanında lisan, uzamsal beceriler, dikkat, yargılama ve sonuç çı- karma alanlarında bozulma meydana gelir. 

Alzheimer hastalığı; beynin, öncelikle hafıza olmak üzere, tüm bilişsel fonksiyonlarında ilerleyici kayba neden olan ve mikroskobik olarak beyinde anormal protein depolanmasıyla karakterize bir hastalığıdır. Alzheimer hastalığının en tipik semptomu olarak bel- lek kaybından söz edilir. Özellikle yakın bellek ve tespit belleği bozulur. Uzak bellek ise uzun süre boyunca sağlam kalır.

Yaşlı istismarı ve ihmali yaşlı sorunlarında önemli bir yer tutmaktan olup, ailede ve kurumsal bakım yapan yerlerde yaşlılara karşı yapılan bedensel, ekonomik ve psikolojik nedenli istismarlardır. Yaşlıyla güvenilir bir ilişki içinde olan bir akrabanın ya da kişinin, yaşlı üzerinde zararla sonuçlanan fiziksel, psikolojik ve ekonomik istismarından/ihmalinden kaynaklanan konuları içermektedir. Korkutma, sömürme ve ona fiziksel, duygusal ve psikolojik açıdan zarar verme durumları yaşlı istismarının genel belirleyicilerindendir. Örneğin; üşüyeceğini bilerek yattığı odanın penceresini açık bırakmak, parasını yaşlının rızası dışında kullanmak ya da tuzlu yememesi gereken bir yaşlıya tuzlu yemekler vermek, aç ya da susuz bırakmak istismar etmektir.

Yaşlı ihmali, pasif ve aktif ihmal olarak tanımlanmaktadır. Aktif ihmal, temel yaşama ihtiyaçlarının (yiyecek, su barınma, giyinme tıbbi ve duygusal destek vb.) karşılanmasındaki eksiklik ve yetersizliktir. Yaşlıya bilinçli olarak (kasıtlı) fiziksel ve duygusal acı vermeyi de içermektedir. Bu davranışlar bilinçli ihmal adını almaktadır.

Pasif ihmal, zarar verme niyeti olmadan bakıcı kişinin, yaşlı bireyin temel ihtiyaçlarını karşılamada yanlış davranışıdır. Yaşlının ihmal edilmesi; aile fertleri arasında muhalefet olması ya da aile fertlerinin yanlış davranışlarını yaşlıya yansıtmaları şeklinde görüldüğü gibi, aile üyelerinin yaşlıyı kendilerine engellemiş gibi görmeleri, onun gereksinimlerine boş vermeleri ve kızgınlık belirtmeleri de kasıt olmayan ihmal olarak bilinmektedir.

Bronfenbrenner’in geliştirdiği Ekolojik Sistemler Kuramı’nda (Şekil 6.1) bireyin çevresi birbiri içine yerleşmiş katmanlardan meydana gelen karmaşık ilişkiler sisteminden oluşmaktadır. Bireyin gelişimi bu katmanların birbirleriyle ve kendi içlerindeki ilişkiler, bu ilişkilerin ortaya çıktığı geniş bir toplum ile olan ilişkilerinden etkilenmektedir (Bronfenbrenner, 1979; Lindo, 1997’den akt., Obalar, 2009)

Ekolojik kuram, insanların ait oldukları farklı alt kültürleri incelemektedir. Bu alt kültürler; mikro sistem, mezo sistem, ekzo sistem, makro sistemdir.